1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

6.7. 
Iste'molchilarning xatti-harakatlarini yashillashtirish 
(ekologizatsiyalash) 
 
Yangi iqtisodiyotda ehtiyojlarning ijtimoiy, ma'naviy, ijodiy o'sish 
dinamikasi uy xo'jaliklari iste'molidagi tarkibiy o'zgarishlarni o'zgartiradi va 
iqtisodiyotning noishlab chiqarish sohasining rivojlanishiga ijobiy ta'sir 
ko'rsatadi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish omili sifatida inson kapitalining 
sinergetik to'planishiga olib keladi. 
Iste'molchi faoliyatini yashillashtirish (ekologizatsiyalash) ham jahon 
taraqqiyotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Iste'molni ekologizatsiya 
qilish iste'molchilarni tabiat va resurslarni tejaydigan iste'molga yo'naltirishni, 
atrof-muhitga tejamkor yondashuvni, axloqiy iste'molda namoyon bo'ladigan 
iste'mol chiqindilarini kamaytirishni nazarda tutadi. Axloqiy iste'mol - bu 
tovarlarni nafaqat iste'molchi uchun nafligiga qarab, balki ma'naviy qadriyatlar 
ta'sirida sotib olish va foydalanish, tabiat va inson uchun zararli bo'lgan tovar va 

---

xizmatlarni sotib olishdan bosh tortish xisoblanadi. Bu atrof-muhitning 
ifloslanishiga iste'molchilarning o'ziga xos munosabati, nomaqbul biznes xatti-
harakati, bu amaliyotlarga qarshi turishda namayon bo`ladi. 
Oxirgi yigirma yil davomida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, 
iste'molchilar tanlovini baholash mezonlarida ijobiy tendentsiya mavjudligini 
ko`rsatmoqda. Shunday qilib, 1990-yillarda marketing tadqiqotlari shuni 
ko'rsatdiki, iste'molchi axloqiy postulatlarning ahamiyatini qanday aniqlashi va 
iste'molchining amaliy tanlovini amalga oshirishda ular haqiqatda qanchalik amal 
qilishlari o'rtasida tafovut mavjud. P. Ostergus modeli iste'molchi tanlovining 
bunday tarkibiy qismlarini shaxsiy foyda, qiymat, shaxsiy qadriyatlar tizimi, 
jamoatchilik fikrining ta'siri, sotib olishning mumkin bo'lgan salbiy oqibatlarini 
bilish va brendga ishonch deb hisoblaydi. Iste'molchi tanlovi tahliliga asoslanib, 
olim shaxsiy manfaatlar normativ qarashlar (me`yorlar) ustidan g'alaba qozonadi 
degan xulosaga keldi. 
2004 yilda P. Auger va T. Devinny tomonidan o'tkazilgan tadqiqot shuni 
ko'rsatdiki, rivojlangan mamlakatlarda iste'molchi klasterlari shakllana 
boshlangan, ular uchun qadoqlashning biologik parchalanishi kabi mezon juda 
muhimdir. Biroq, tadqiqotchilar jins, yosh va daromad darajasi kabi klassik 
mezonlar 
bilan 
bevosita 
bog'liqlik 
topa 
olmaydilar. 
Iste'molni 
ekologizatsiyalashga ta'sir qiluvchi yagona muhim mezon jamoat ekologik 
tashkiloti bilan shaxsiy hamkorlik yoki undagi tanishlarning ishi bo'lib chiqdi. 
Ushbu tadqiqotlar asosida olimlar axloqiy konstruktsiyalar ommaviy axborot 
vositalariga qaraganda shaxsiy muloqot va dialogning mavjudligi orqali tezroq 
kiritiladi degan farazni ilgari surdilar. Biroq, tadqiqot vaqtida tijorat reklamalari 
hajmi hali kritik darajaga etmagan bo'lishi mumkinligini ko`rsatmoqda. 
Iste'molchi xatti-harakatlarida mahsulotning yangiligiga doimiy intilish 
mavjud bo'lib, u bilvosita taraqqiyot bilan, shu jumladan ommaviy ishlab 
chiqarish va texnologiyaning rivojlanishi bilan bog'liq. Zamonaviy iste'molchi 
doimiy ravishda iste'mol tovarlari to'plamini sotib olishni va yangilashni 
xohlaydi, hatto bu normal hayot haqidagi oqilona g'oyalarga zid bo'lsa ham. 

---

Natijada, iste'molchilar juda yuqori darajada iste'mol qiladi va shunga mos 
ravishda, xuddi shunday intensivlikdagi axlat shaklida iste'mol chiqindilarini 
hosil qiladi. 
O'rtacha iste'molchining iste'mol qilish davrlari va o'rtacha biogeotsenoz 
moddalarining aylanish davrlari o'rtasidagi nomuvofiqlik atrof-muhitga salbiy 
ta'sir ko'rsatadigan omillardan biriga aylanadi. Ushbu tendentsiyadan farqli 
o'laroq, quyidagi tamoyillar ilgari suriladi: reuse (qayta foydalanish) - eski 
narsalarni ishlatish va recycle (qayta ishlash) - materialni qayta ishlash. 
Iste'molni ekologizatsiyalashtirishning muhim jihati ne`matlar gigienasi 
bilan bog'liq. Zamonaviy tibbiyot o'z xabarlarini asosan fobiyani qo'zg'atish 
mexanizmiga tayangan holda ishlab chiqgan va asoratlar uchun panatseya sifatida 
targ'ib qilmoqda. Ko'pchilik mikroorganizmlar patogen bo'lmagan va har qanday 
ekotizimning, shu jumladan inson organizmi ichki muhitning muhim qatlamini 
tashkil etishiga qaramay, iste'molchida har qanday mikroorganizmlardan qo'rqish 
paydo bo'lgan. Reklamada bakteriyalarni oqlashga urinishlar mavjud - masalan, 
yogurtdagi "yaxshi bakteriyalar", ammo bu urinishlar kelib chiqishi turlicha va 
yaxlit axloqiy kontseptsiyaga tayanmaydi, shuning uchun ular gigiyenik 
bo'lmagan mahsulotning fobiyasini butunlay yo'q qila olmaydi. 
Natijada, iste'molchi polietilen plyonkaga alohida qadoqlangan yoki sanoat 
sterilizatsiya qilingan mahsulotlarni afzal ko'radi. Shunga o'xshash muammo bir 
martalik foydalanish, tovarlarni miniatyura qilish bilan kuchayadi. Gigienik 
iste'mol natijasida iste'molchi axlatining qo'shimcha qatlami hosil bo'ladi, ularsiz 
iste'mol jamiyati madaniyatidan farq qiladigan ko'pchilik madaniyatlar yaxshi 
faoliyat yuritishgan. Ushbu muammoni hal qilish uchun iste'molni 
ekologizatsiyalashtirish doirasida quyidagi tamoyillar taklif etiladi: reduce 
(qisqartirish) - qadoqlash va reuse (qayta foydalanishni qisqartirish) - ishlatilgan 
qadoqlardan foydalanish. 
Zamonaviy sharoitda iste'mol sohasidagi yangi tendentsiyalarni aks 
ettiruvchi iste'molga tanqidiy yondashish shakllanmoqda - iste'molga qarshi 
amaliyotlar, "axloqiy", "yashil" iste'mol, "sekin" iste'mol, tovarlarni boykot 

---

qilish, ommaviyligining o'sishi, qayta ishlash, qo'lda tayyorlangan (handmade) va 
hokazolar. Turli agentlar - davlat, korporatsiyalar, ijtimoiy guruhlar va shaxslar - 
iste'molning muhim salohiyatidan foydalanadilar. Masalan, davlat boshqa 
davlatlar bilan "savdo urushlari", ularda ishlab chiqarilgan tovarlar importini 
cheklashni amalga oshiradilar. Iste'mol tovarlarini ishlab chiqaruvchi 
korporatsiyalar jamiyat talabi bosimi ostida korporativ ijtimoiy javobgarlik 
tamoyilini saqlab qolishga majbur.
Guruh va individual strategiyalarning turli tumanligi orasida iste'mol 
tovarlarini boykot qilish (McDonaldsning globallashuvga qarshi boykoti), 
norozilik yurishlari (Sankt-Peterburgda mo'ynadan foydalanishga qarshi) va 
boshqalarni misol keltirish mumkin. Xavfli chiqindilarni ko'chma yig'ish va 
narsalarni qayta foydalanish (buyum bozorlari, tejamkor do'konlar va buyum 
bozorlari) amaliyotlari paydo bo`lmoqda. Iste'molchilikda jozibadorlik, ko'zga 
tashlanadigan iste'molni tanqid qilish ommaviy axborot vositalarida va ommaviy 
madaniyatda muhim o'rin tutadi. 
Iqtisodiy adabiyotlarda iste'molchilarning xulq-atvorini ekologizatsiyalash 
masalalarini hal qilishning bir necha yondashuvlari taklif etiladi. Birinchi 
yondashuv tabiiy resurslardan (suv, energiya) foydalanish, transportni tanlash, 
chiqindilarni yo‘q qilish uchun qo‘shimcha to‘lovlar undirish va “yashil” 
modelga o‘tishni iqtisodiy rag‘batlantirish orqali yuzaga kelgan muammolarni hal 
qilishni taklif qiluvchi bozor strategiyasiga asoslanadi. Ikkinchi yondashuv 
iste'molni barqaror rivojlanish kontseptsiyasining elementi sifatida ko'rib chiqadi, 
bunda optimallashtirish kelajakda etarli iste'molga to'sqinlik qilmaydigan hozirgi 
iste'mol darajasini nazarda tutadi. Uchinchi yondashuv tabiatni asrash usuli 
sifatida iste'molni miqdoriy kamaytirishni, jamiyat iste'mol axloqini yo'q qilishni, 
aholining sog'lom turmush tarzini saqlab qolish istagini o'z ichiga oladi. 
Shunday qilib, ekologik toza mahsulotlar va yuqori qo'shimcha funktsional 
nafli mahsulotlarni ishlab chiqarish iste'molchilarning innovatsiyalarga 
yo'naltirilgan xatti-harakatlari va yangicha fikrlashlarini shakllantirishga yordam 
beradi. 

---