1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Iste'molning 
"ko'rgazmali 
ta'siri" 
T.Veblen 
asarlarida, 
J.Dyuzenberrining nisbiy daromad modelida kashf etilgan, X.Leybzen 
tadqiqotlarida ishlab chiqilgan va ularning ijtimoiy muhitining iste'molchilarga 
ta'siri bilan bog'liq bo`ladi. 
Amerika tadqiqotchilari F. Alvares-Kuadrado va N.Van Long iste'mol 
funktsiyasining kanonik modellari asosida iste'molni qarz bilan moliyalashtirish 
hodisasini o'rganib, faqat gipotezalarning sintezi, "nisbiy daromad gipotezasi" 
deb ataladigan xulosaga kelishadi. Yangi versiya mualliflari "yangi fundamental 
psixologik qonunni" kashf etganliklarini da'vo qilmoqdalar, uning mohiyati 
quyidagilardan iborat: iste'mol modelini tanlash nafaqat o'z daromadiga, balki 
aholining nisbiy daromadiga, balki ushbu uy xo'jaligining iste'moli bo'yicha teng 
bo'lgan mos guruhining tipik vakili daromadiga ham ham bog'liq. Istiqbolli 
iqtisodiy agentdan farqli o'laroq, model atrofga qaraydigan iste'molchini ham o'z 
ichiga oladi. 
Iste'molchi ishonchining ishonchli (indikatori) ko'rsatkichi iste'molchi 
kayfiyati indeksi bo'lib, kelajakdagi xarajatlarning bashoratli ko'rsatkichi 
xisoblanadi (9-jadval). 
 
 

---

9-jadval 
AQSh, Rossiya va ba'zi Evropa Ittifoqi 
mamlakatlarida iste'molchilar ishonchi indeksi 
Mamlakat 
2012 yil 
2013 yil 
AQSH 
-3.4 
0,5 
Rossiya 
-7 
-6 
Germaniya 
-6.4 
-4.5 
Ispaniya 
–33.4 
-31.6 
Gretsiya 
-71.4 
-63.4 
Kipr 
-44,5 
-55.3 
Finlyandiya 
8.2 
5.0 
Shvetsiya 
6.4 
10.3 
Muallif tomonidan Rossiyada iste'molchilarning taxminlari / Rosstat. 2013. 
- URL:www.gks.ru; Ko'rish. Biznes gazetasi. 2013 yil 24 oktyabr – 
URL:www.vz.ru/economy materiallari asosida tuzilgan. 
9-Jadvaldagi ma'lumotlaridan ko`rinadiki, amerikaliklar rus yoki ba'zi 
evropalik iste'molchilarga qaraganda ko'proq optimistic ruhiyatdalar. Iste'molchi 
ishonch indeksi salbiy zonani tark etdi va biroz o'sishni ko'rsatmoqda, bu chakana 
savdo aylanmasining o'sish sur'atlarining oshishi va uy xo'jaliklarini kreditlash 
faolligining kengayishi bilan namoyon bo'ladi. Biroq, bu tendentsiyalarning 
rivojlanishi, iqtisodiyotning jadallashishi bozorlarda ishonch muhiti to'liq 
tiklangan 
taqdirdagina 
mumkin 
bo'ladi. 
Uy 
xo'jaliklari 
kelajakdagi 
daromadlariga, banklar oilalarning kredit qobiliyatiga, sug'urta kompaniyalari 
banklarning moliyaviy mustahkamligiga ishonchi komil bo'lishi kerak. 
Shunday qilib, yuqoridagi yondashuvlarni hisobga olgan holda quyidagi 
xulosalar chiqarishimiz mumkin: birinchidan, psixologik xususiyatlar, motivlar 
va rag'batlar sub’yektlarning iqtisodiy xatti-harakatlari yo'nalishini, demak, 
iste'mol shakllarini belgilab berishini tan olish kerak; ikkinchidan, didlar, odatlar, 
an'analar, urf-odatlar, instinktlar kabi sub’yektiv omillar barqaror bo'lib, 
daromadlarni iste'mol va jamg'arish uchun taqsimlash bilan bog'liq uy 

---

xo'jaliklarining xatti-harakatlariga uzoq muddatli barqarorlashtiruvchi ta'sir 
ko'rsatadi; uchinchidan, milliy vokelik sharoitida iste'mol shakllarida diskret 
psixologik omillar ustun rol o'ynaydi; to'rtinchidan, ommaviy pessimistik 
kayfiyat, kelajakka nisbatan noaniqlik, iste'molchi xatti-harakatlarida og'ishlarni 
keltirib chiqaradigan sub’yektning noaniqlik holati;