1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

6.3. Iste'molchi tanlashning psixologik xususiyatlari 
 
Zamonaviy sharoitlarda iste'molchi qarorlarini qabul qilishning murakkabligi 
quyidagilar bilan bog'liq: 
1) bozordagi muvaffaqiyatsizliklar, axborot assimmetrikligi va iste'molchi 
xarajatlari; 
2) iste'molchi tanlovining ratsionalligi mezonlarining o'zgartirishi; 
3) iste'molchi qarorlarini qabul qilishda sub’yektiv omillarni kuchaytirish. 
Yangi texnologiyalarning joriy etilishi sharoitida tovar va xizmatlar haqidagi 
ma'lumotlarning ko'pligi bozorda o'z tanlovini amalga oshiradigan iste'molchi uchun 
ikki tomonlama vaziyatni yuzaga keltiradi. Bir tomondan, katta hajmdagi 
ma'lumotlarga ega bo`lish kengaymoqda, bu esa bozor xaqida eng muhim va dolzarb 
ma'lumotlarni olish ehtimolini oshiradi. Boshqa tomondan, katta axborot oqimidan 
foydali ma'lumotlarni qidirish va tanlash jarayoni qiyinlashadi. Natijada, iste'molni 
axborotlashtirish (fenomeni) hodisasi paydo bo'ladi, bu axborot faoliyati bilan 
tovarlarni iste'mol qilish vositachiligi sifatida tushuniladi. Axborot iste'molchi 
qarorlarini qabul qilish uchun asos bo'ladi. 
Iste'molchilarning axborot faoliyatini ikki bosqichga bo'lish mumkin: 
birinchisi - axborotni yig'ish va qayta ishlash bosqichi; ikkinchisi - qaror qabul qilish 
jarayoni. Xulq-atvorning tashqi sharoitlar bilan sababiy aloqasi mutlaq emas, balki 
tendentsiya sifatida, muntazamlik shakli sifatida namoyon bo'ladi. Darhaqiqat, 
shaxsiyatning zamirida o'z xatti-harakatlarini erkin belgilash istagi yotadi. Shu 
ma'noda, shaxs nuqtai nazaridan intellektual va amaliy faoliyati noyob va 

---

takrorlanmas. Biroq, yuqori darajadagi noaniqlik bilan tavsiflangan axborot 
iqtisodiyotida sub’yektlarning iqtisodiy xatti-harakatlari erkinligi bozordagi 
noaniqliklar, ma'lumotlarning to'liq emasligi va assimetriyasi tufayli ham, boshqa 
ob’yektiv sabablar: past daromad, yuqori narxlar, talab va taklifning nomutanosibligi 
va boshqalar tufayli ham sezilarli darajada cheklangan. 
Iste'molchilarga mahsulotlar, narxlar, chegirmalar, aksiyalar, tovar va 
xizmatlar sotiladigan joylar va hokazolar to'g'risida tizimli o'z vaqtida ma'lumot 
kerak. Ushbu ma'lumotlarni olish uchun iste'molchilar - iqtisodiy, vaqtinchalik va 
kognitiv resurslarini sarflaydi. Axborotni yig'ish va qayta ishlash jarayonini tahlil 
qilishda nafaqat ma'lumotlarning mavjudligiga, balki insonning uni tushunish 
qobiliyatiga ham e'tibor qaratish lozim. Ko'p ma'lumot har doim ham iste'molchi 
uchun yaxshi emas. 
Ratsionall pagonalsh nazariyasida insondagi ongli va ongsiz bir-biriga 
qarama-qarshi turishini taxmin qiladi. P.Reyno iqtisodiy xatti-harakatlarning barcha 
turlarini aqliy energiya sarfi darajasiga ko'ra tartiblaydi. Qanchalik ongli ravishda 
oqilona xulq-atvorli bo'lsa, shunchalik ko'p energiya talab qilinadi va iqtisodiy 
agentlar o'zini kamroq iroda qiladi. Bunday vaziyatga xos bo'lgan xatti-
harakatlarning kvaziratsional shakllari, ya'ni "epizodik ongli" iste'molchilardagi 
xatti-harakatlar" hisoblanadi. Xulq-atvorning bir turidan ikkinchisiga o'tish keskin 
ravishda "bo'sagalar" orqali amalga oshiriladi, ular keyingi o'zgarishlarning 
intensivligiga ko'ra, bo'shliq chegaralari va moslashish chegaralariga bo'linadi. 
Zaruriyatning noaniq namoyon bo'lishi, muammoni hal qilishda boshqacha 
yondashish imkoniyati tanlov muammosini keltirib chiqaradi. Ma'lumki, tanlov har 
qanday qarorning eng muhim tarkibiy qismi bo'lib, xilma-xillikni cheklaydi. Qaror 
qabul qilish jarayonida iste'molchilar qondirilmagan ehtiyojlarni o'zlarining to'lov 
qobiliyati bilan bog'laydilar. Bunday holda, intellektual faoliyatning ikkinchi 
bosqichi ma'lum qoidalar to'plamini o'z ichiga olgan qoniqarli echimni tanlash 
algoritmi sifatida ifodalanishi mumkin: 
disjunktiv qoida muqobillarning eng yuqori darajasi, eng muhim 
xarakteristikasi bo'lgan variantni tanlashni o'z ichiga oladi; 

---

kon'yunktiv- barcha xususiyatlar bo'yicha qoniqarli darajadan oshib 
ketadigan variant tanlanadi; 
ketma-ket bekor qilish qoidasi- har qanday, birinchi mavjud 
xarakteristikaning maqbul darajasini qanoatlantirmaydigan har bir variant olib 
tashlanadi; 
leksikografik– variantlar juft-juft bo‘lib, avval eng muhim mezon 
bo‘yicha, so‘ngra keyingi muhimligi bo‘yicha bo‘yicha taqqoslanadi va hokazo. 
Intellektual jarayon natijasida eng maqbul yechim tanlanadi; zudlik bilan 
qondirishni talab qiluvchi nisbatan muhim ehtiyojlar sub’yektni iste'mol foydasiga 
qaror qabul qilishga undaydi; o'z vaqtida kechiktirilishi mumkin bo'lgan kamroq 
muhim ehtiyojlar, shu bilan kelajakda tejash va qondirish qaroriga turtki beradi.