1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

L.Festingerning kognitiv dissonans nazariyasi. Kognitiv dissonans sub’yekt 
tomonidan e'tiqod tizimidagi ichki qarama-qarshilik natijasida yuzaga keladigan 
psixologik noqulaylik holatidan qochish deb tushuniladi. Kognitiv dissonans 
hodisasi, ayniqsa, noaniqlik ta'siri yuqori bo'lgan joylarda keng tarqalgan bo'lib, bu 
milliy iqtisodiyotimizga ham xosdir. Birinchidan, u ma'lumotni qabul qilish va unga 
javob berish o'rtasidagi vaqt oralig'ini yaratadi; ikkinchidan, salbiy axborot oqimini 
bloklaydi; uchinchidan, sub’yektlarni nafaqat kelajakni, balki o'tmishni ham hisobga 
olgan holda qaror qabul qilishga majbur qiladi. Kognitiv dissonansni bir necha 
usullar bilan kamaytirish mumkin: qarama-qarshi qarashlardan birini bloklash; 
qarama-qarshilikning mohiyatini aniqlashga yordam beradigan qo'shimcha 
ma'lumotlarni olish; mos kelmaydigan elementlardan birini yo'q qiladigan chora 
ko'rish. Qoidaga ko`ra ushbu muqobil variantlardan, eng kam qarshilikni keltirib 
chiqaradigani tanlanadi. Bundan kelib chiqadiki, odamlar o'z xatti-harakatlarini 
o'zgartirishdan ko'ra, salbiy ma'lumotlarni e'tiborsiz qoldirishga moyildirlar. 
Psixologik yondashuv doirasida J.Sekkl iqtisodiy tasavvur tushunchasini 
ishlab chiqadi, bunda haqiqiy faol tanlashning zaruriy sharti bo‘libbilmaslik, 
ma`lumotga ega bo`lmaslik yotadi, bu esa tanlov jarayonida asosiy rol o‘ynaydigan 
tasavvurni ozod qiladi. Ijodiy tanlovning maqsadi insonning yaxshi hissiy holatiga 
erishish sifatida belgilanadi. 

---

Uy xo'jaliklarining iqtisodiy xatti-harakatlarini rag'batlantirish sohasida 
J.Fosterning evolyutsion kontseptsiyasi alohida qiziqish uyg'otadi. Iqtisodiy 
faoliyatning har qanday turi, shu jumladan daromadni iste'mol va jamg'arma uchun 
taqsimlash, bu erda insonning ichki tarkibiy xususiyatlarini, ya'ni did, ko'nikma, 
bilimlarni takror ishlab chiqarish uchun energiya olish sifatida qaraladi. Motivatsiya 
deganda, J.Foster ong sub’yekti va tashqi muhit o'rtasidagi muvofiqlashtirishni 
maksimallashtirishni tushunadi. Bunday o'zaro ta'sir natijasida ko'nikmalar, didlar va 
boshqalar shakllanadi. Ammo tashqi sharoitlarning salbiy ta'siri insonning ichki 
tuzilishining deformatsiyasiga olib kelishi mumkin, o'zini himoya qilishda, sub’yekt 
tashqi dunyoni ijodiy yondashuv orqaki o'zgartirishga harakat qiladi. Agar 
munosabatlarning natijasi qoniqarli bo'lsa, unda da'volar darajasi ko'tariladi, yuqori 
maqsadlar qo'yiladi. Aks holda, odam umidsizlik holatiga tushib qoladi, da'volar va 
umumiy o'zini o'zi qadrlash darajasi pasayadi, bu ijodkorlikni sezilarli darajada 
pasaytiradi va tiklanish uchun juda ko'p kuch talab qiladi. Bu sub’yektlarning 
iste'molchi xatti-harakatlarining taniqli inertsiyasini anglatadi. 
Mikro darajada uy xo'jaliklarining iqtisodiy xatti-harakatlaridagi o'zgarishlar 
iste'mol nazariyasida qo'llaniladigan ba'zi psixologik motivatsiya nazariyalarini 
tushuntiradi. Xususan, K.Bayerning maqsadli funktsiyasining psixologik versiyasi 
iste'mol va jamg'arma uchun daromadlarni taqsimlashda xavfni minimallashtirishdan 
iborat bo'lib, bu, ayniqsa, tushkun iqtisodiyotda to'g'ri keladi. 
Iste'molchi xulq-atvori nazariyasining rivojlanishiga D.Kanneman va