1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

A.Tverskiy katta hissa qo'shgan. Olimlar idrok etish moslashuvi analogiyasiga 
asoslanib, qaror qabul qilish boshlang'ich nuqtaga bog'liq bo'ladi, ya'ni odamlar 
nimanidir yo'qotish yoki yutishlariga qarab bir xil vaziyatlarga turlicha munosabatda 
bo'ladilar, deb hisoblashgan. Shu asosda quyidagi xulosalar ishlab chiqildi: 
birinchidan, inson kelajakdagi daromadlarini mutlaq ko'rinishda baholay olmaydi, u 
ularni odatdagi daromad darajasi yoki rivojlangan daraja bilan solishtirganda 
baholaydi; ikkinchidan, xuddi shu xavf bilan odamlar erishilgan moliyaviy darajani 
oshirishdan ko'ra ko'proq uni ushlab turishga moyildirlar. Buning sababi shundaki, 
inson ruhiyati uning boyligining mutlaq qiymatini emas, balki uning o'zgarishini 

---

anglaydi va g'alaba qozonish quvonchi kamroq bo`ladi. 
6.2. Tsiklning subyektiv-psixologik tushunchasi 
Iste'molchi xulq-atvorini rag'batlantirish muammosini iqtisodiy tsikllar 
nazariyasi nuqtai nazaridan tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Tsikl nazariyasining 
ko'plab turli tasniflari orasida ushbu muammoni o'rganish uchun eng qiziqarlisi 
tsiklning sub’yektiv-psixologik kontseptsiyasi bo'lib, u o'ziga xos psixologik omillar 
sub’yektning iqtisodiy xulq-atvori traektoriyasini belgilashidan kelib chiqadi. 
Bundan tashqari, ular ob’yektiv sabablarning ta'siriga tushmaydi, balki mustaqil 
ma'noga ega, 
chunki hissiyotlar hukmronligi, oqilona hisob-kitoblarning zaifligi, xatolar, 
begona ta'sirga moyillik iqtisodiy tsiklning muhim burilish nuqtalarida aniq namoyon 
bo'ladi. 
V.A.Yoraning psixologik omillarni tizimlashtirish nazariyasi. Noaniqlik 
sharoitida iste'mol va jamg'armalar nisbatining tsiklik tebranishlarini oshiradigan 
omillar sifatida, olim quyidagilarni ajratib ko`rsatadi: birinchidan, bozorning hozirgi 
holati, xususan, o'tgan davrdagi kutishlarning bajarilishi yoki bajarilmasligi; 
ikkinchidan, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning emotsional holati – aholining turli 
guruhlarini turli sur’atlarda qamrab oluvchi pessimizm yoki optimizmning ommaviy 
kayfiyati; uchinchidan, “belgilash”, ya’ni bozor konyukturasidagi bilan bog‘liq 
vaziyatning yaqin kelajakda kutilayotgan o‘zgarishi asosida amalga oshirilgan 
harakatlar; to'rtinchidan, pul illyuziyasi, ya'ni pul birligining doimiy ozgarmas 
qiymatiga ishonish; beshinchidan, “tsiklik xotira”, ya’ni yuksalishdan keyin pasayish 
keladi, va aksincha bo`lishiga ishonch. Ushbu nazariyaga ko'ra, iste'mol va 
jamg'arma uchun daromadlarni taqsimlash bo'yicha qarorlar ijtimoiy-psixologik 
omillarning tashqi ta'siriga, boshqacha aytganda, rivojlanishni beqarorlashtiradigan 
va iste'molchi xatti-harakatlarida og'ishlarni keltirib chiqaradigan o'ziga xos 
"psixologik infektsiya" ga bog'liq. 
Iqtisodiyotning tsiklik harakatini tushuntirish va bashorat qilish uchun 

---

mo'ljallangan iste'molchi funktsiyasini o'rganishga mikro- va makroiqtisodiy 
yondashuvlarni sintez qilishga urinayotgan J.Katona nazariyasi xulq-atvor 
iqtisodiyotining rivojlanishiga katta hissa qo'shmoqda. Muallif barcha iste'mol 
xarajatlari va jamg'armalarini shartnomaviy (majburiy) va diskretsion (ixtiyoriy) ga 
ajratadi. Shartnomaviy iste'mol va jamg'arma turlari, shu jumladan asosiy birlamchi 
ehtiyojlar, uy-joy kommunal va transport xizmatlari uchun xarajatlar, nodavlat 
pensiya va sug'urta jamg'armalariga badallar, qoida tariqasida, odatdagi ko`ra amalga 
oshiriladi va faqat daromad miqdoriga bog'liq. Uzoq muddatli tovarlar va ixtiyoriy 
jamg'armalarga ixtiyoriy xarajatlar oraliq psixologik o'zgaruvchilarning ta'siri bilan 
belgilanadi, masalan, fikrlar, kutishlar, his-tuyg'ular, didlar oraliq bo'lib, ob’yektiv 
iqtisodiy omillarning iste'mol va jamg'armalarga har qanday ta'siri faqat ular orqali 
o'tadi. Tsikllik shaxsiy iste'mol tarkibining asosiy tovarlar tamon o'zgarishi bilan 
izohlanadi va depressiv iqtisodiyotda turli sabablarga ko'ra o'sib borayotgan 
pessimizm holati bilan belgilanadi. Bularga, birinchi navbatda, inflyatsiya va 
narxlarning o'sishining umidlar va kayfiyatlarning yomonlashishiga ta'siri natijasida, 
shuningdek, hukumat tomonidan ko'rilgan choralar: soliqlarni oshirish, davlat 
xarajatlarini qisqartirish, kredit shartlarini qattiqlashtirish va boshqalarni misol 
keltirish mumkin. Inqiroz davrida ishsizlikning o'sishi, ish o'rinlarini yo'qotish 
tahdidi, qo'shimcha ish vaqti va boshqalar natijasida aholi kayfiyati va farovonligi 
past darajada qoladi. Aholi kayfiyatining yomonlashuvi ixtiyoriy daromadlarning 
kamayishi iste'molga salbiy ta'sirini kuchaytiradi. J.Katoning inqirozdan chiqishning 
psixologik mexanizmini daromadlari sezilarli darajada kamaymagan ayrim uy 
xo‘jaliklari bilan bog‘laydi. 
Zamonaviy mualliflar J. Akerlof va R. Shiller bozor iqtisodiyotining tub 
beqarorligini inson omilining doimiy o'zgarib turadigan ta'siri, ya'ni irratsional 
tamoyil bilan bog'laydi. 
Har kuni inson bir nechta muqobil variantlardan birini tanlaydi va har bir kishi, 
qoida tariqasida, bunday qarorlarning mumkin bo'lgan oqibatlarini baholashga qodir. 
Biroq, amalda pul sarflash yoki tejash qarorlariga psixologik (freymlar) ramkalar 
kuchli ta'sir qiladi. "Freyming (chegaralash) effekti" yoki ramkalash effekti shuni 

---

ko'rsatadiki, agar odam bir xil muammolar o'rtasida echimlarni tanlash bilan duch 
kelgan bo'lsa, lekin ulardan biri ijobiy, ikkinchisi esa salbiy tarzda tasvirlangan 
bo'lsa, u holda echim qarama-qarshi bo'lishi mumkin. Odamlar turli xil kontekst va 
belgilar ta`siriga tushishadi. Ba'zi eksperimental tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kredit 
kartalarining mavjudligi iste'molchilarda nevrotik bo'lliqlik oniomaniyani keltirib 
chiqaradi va faqat xaridlar bilan bog'liq.