1. Moliyaviy texnologiya sohalari. Blokcheyn texnologiyalar

Rauggnit kompaniyasi bosh direktori P’yer Nuazaning ta’kidlashicha: “Bitkoin bu internetdagi raqamli valyuta ko’rinishidagi naqd pul birligi bo’lib, to’lovlarni avtoritetli uchinchi tomonsiz amalga oshirish imkonini beradi. An’anaviy valyuta turlaridan farqli o’laroq, bitkoin programmalashtiriladigan valyutalar sirasiga kiradi va u markaziy banklarsiz ishlaydi. Agarda sizda bitkoin hamyoni bo’lsa, siz o’zingiz bank sifatida faoliyat ko’rsatishingiz mumkin bo’ladi”.
Bitkoinning blokcheyni kriptografik protocol asosida ishlaydi va quyidagilarni amalga oshirish imkonini beradi: Bir tomondan, kriptovalyutalar ko’rinishidagi raqamli valyutalar paydo bo’lishi uchun to’siq bo’lib kelayotgan “ikki marta sarf” masalasini hal qilib beradi (ya’ni, S
sub’ektga ham parallel ravishda nimadir berilmaganiga ishonch hosil qilganidan
so’nggina, A sub’ekt B sub’ektga nimadir beradi). Boshqa tomondan, ikki
tomonning identifikatorlarini qalbakilashtirish mumkin emasligini hamda elektron
hamyonlardagi bitkoinlarning qiymati o’zgarmasligini kafolatlaydi. Bitkoin
blokcheyning ishlashini sxematik ravishda quyidagicha tasvirlashimiz mumkin:

Bitkoin tarmog’i bir rangli tarmoq - P2P bo’lib, uning istirokchilari internet

orqali muloqot qilgan holda bir rangli tarmoq hosil qiladilar. Yangi komp’yuter
tarmoqqa ulanishi uchun uning birinchi vazifasi tarmoqqa ulangan boshqa
komp’yuterlarni topishdan iborat bo’ladi. Komp’yuter tarmoqqa ulanganidan
so’ng, ikkinchi qadam – loyiha ishga tushirilganidan so’ng amalga oshirilgan
barcha operatsiyalar bazasini yuklab olishdan iborat bo’ladi. Bu operatsiyalar bir
hisob raqamidan boshqa hisob raqamiga bitkoinlarning qandaydir qismi
uzatilganligi haqidagi tranzaktsiyalardan iboratdir. Bitkoin adresi sifatida
aniqlaniladigan hisob-kitob raqami esa bankdagi hisob raqamiga o’xshash bo’ladi.
Bu jarayonlarni Rauggnit kompaniyasi bosh direktori P’eyr Nuaza quyidagicha
tavsiflaydi:“Ishni boshlash uchun eng oddiy usul – qandaydir ob’ektni (masalan
dollar yoki yevroni) yoki hizmatni bitkoinga sotishdir. Agarda siz bitkoin sotib
olmoqchi bo’lsangiz, uch qadamdan iborat ishni bajarishingiz kerak bo’ladi:
Birinchi qadam: hisob raqami ochish va ushbu hisob raqamiga biror bir
valyutani bitkoinga almashtirish uchun bank o’tkazmasi qilish. Bank
o’tkazmasi uchun kerakli vaqt o’tganidan so’ng, hisob raqamida sizga kerakli
bo’lgan pul paydo bo’ladi;
Ikkinchi qadam: Bozorda bitkoin sotuvchilari tomonidan taklif qilinayotgan
bitkoinlarning narxlari bo’lgan talablar kitobi (“kotirovka”) ni ko’rib chiqish;
Uchinchi qadam: Endi bitkoinlar sotib olish uchun talabingizni chegaraviy
narxini ko’rsatgan holda kerakli joyga joylashtiring. Agarda sizning
chegaraviy narxingiz bozor narxidan past bo’lsa, sizga ushbu narxda bitkoin
sotadigan sotuvchi topilmaguncha talabingiz bajarilmaydi. Qachonki sizning
ko’rsatgan narxingizga bitkoin sotishga kimdir rozi bo’lsagina, siz bitkoin
egasi bo’lasiz”.
Bitkoin sotib olish uchun valyuta almashinuv punktlaridan tashqari, yana bir
qancha imkoniyatlar ham mavjud, shu jumladan, deponirlaydigan platformalar, bir
tomonlama savdo shahobchalari va avtomatlardagi almashinuv punktlri.Nazariy
jihatdan bitkoinlarni mayning yordamida ham olish mumkin. Ammo bu usul uchun
komp’yuterga kerakli bo’lgan dasturiy ta’minotni o’rnatish kerak bo’ladi. Bunday
dasturiy ta’minot tekin bo’ladi, lekin oddiy inson uchun bir qancha qiyinchiliklar
mavjud, chunki bu dasturiy ta’minotni o’rganish, o’zlashtirish hamda quvvatli
komp’yuter sotib olish kerak bo’ladi. Shuning uchun bitkoinga ega bo’lishning eng
oddiy usuli yuqorida tavsif etilganidir, desak ham bo’laveradi. Har bir tranzaktsiya
qonuniy bo’lishi uchun unga kriptografik usulda imzo qo’yilgan bo’lishi kerak.
Bunday imzo asimmetrik shifrlash usuli yordamida yoki ikkita (ochiq va yopiq)
kalitli shifrlash usulida qo’yilishi mumkin.
Shuni ham aytish kerakki, bir soniyada amalga oshiriladigan
tranzaktsiyalar soni bo’yicha bitkoin blokcheynining samaradorligi boshqa to’lov
tizimlariga qaraganda juda ham past. Chunki u bir sekundda eng ko’pi bilan
yettitagina tranzaktsiyani qayta ishlay oladi. Visa to’lov tizimining maksimal
quvvati esa bir sekundda 56 ming tranzaktsiyadir. Bitkoinning blokcheyni bank
muassasalaridan printsipial jihatdan farq qiladi. Blokcheyn har bir amalning izini
saqlab turadi, ammo unda foydalanuvchilarning hisob raqamlari balansi bo’lmaydi.
Demak, agarda hamyon adresi raqamini yo’qotib qo’ysangiz, hisob raqamingizni
tiklashning imkoni bo’lmaydi. Foydalanuvchilar ikkita kalit bilan bog’liq bo’lgan
adresli hamyonga ega bo’ladilar. Kalitlar esa asimmetrik shifrlash tizimi
yordamida ochiq va yopiq kalitlar vositasida ishlaydilar. Yopiq kalit hamyonda
saqlanadi, ochiq kalit esa blokcheynga yozib qo’yiladi va demak uni hech qachon
bilib bo’lmaydi. Shuning uchun ham huddi real hayotdagi kabi, hamyoningizni
zinhor yo’qotib qo’ymang. Agarda yopiq kalitingizni yo’qotib qo’ysangiz, u bilan
bog’liq bo’lgan bitkoinlarni ham yo’qotasiz. Bunday hodisa angliyalik Djeyms
Hovell bilan 2009 yilda ro’y bergan. U shu yili 7500 ta bitkoin sotib olgan, ammo
adres saqlangan diskni ishga yaroqsiz qilib qo’ygan va bu uning hozirgi payt
hisobidan katta pullarni yo’qotishiga olib kelgan. Bitkoinning joriy narxi iqtisodiy
jarayonlarga va valyuta bozori xolatiga bog’liq. Bu masalada ham Rauggnit
kompaniyasi bosh direktori P’yer Nuaza o’z fikrini aytib o’tgan: “Bitkoinning
narxi biror bir davrdagi hamjamiyatning uni qanday qabul qilishi bilan aniqlanadi.
Bu jihatdan u dollarga ham o’xshab ketadi – 1973 yilgacha dollar oltin bilan
ta’minlangan edi, bu esa kursning balandligini ta’minlar berar edi, keyin esa dunyo
hamjamiyati uni (ya’ni, endi oddiy qog’ozni) oltin ekvivalenti deb qabul qildi va bu
dollarning real kursi va to’lov vositasi sifatidagi ahamiyati keskin tushib ketishiga
olib keldi”. Xuddi shularni nazarda tutgan holda blokcheyn ixtirochisi Satoshi
Nakomoto bitkoin protokoliga 21 million dona bitkoin chiqarilishi mumkinligini
qoida sifatida kiritib qo’ydi. Bu ish bitkoinni inflayatsiyadan himoya qilish
maqsadida qilingan edi. Quyida bitkoin birliklarini keltirib o’tamiz: