1. Narxning iqtisodiy mohiyati va turlari Narx bozor kategoriyasi

5. Oldi-sotdi stnomasi kelishuviga ko’ra:
- stnoma (faktura) narxi – stnomada belgilangan mahsulotni yetkazib berish stlaridan kelib chiqib sotuvchi va haridor o’rtasida kelishuv asosida o’rnatiladi/


2. Korxonaning narx siyosati
Narx siyosati - bu davlatning iqtisodiy siyosati va iqtisodiy strategiyasining muhim ajralmas qismidir. SHu sababli ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirishda, mehnatkashlarning tashabbusi va omilkorligini rivojlantirishda baho belgilash siyosati aloxida o`rin egallaydi. Bahoni xo`jalik mexanizmi va o`zini o`zi pul bilan ta’minlashning ko`tarib turuvchi ustuni deyish mumkin. Jamoaning va ayrim xodimning daromadlari, ular iqtisodiy manfaatlari narxning, ya’ni bahoning to`g`ri belgilanishiga bog`liqdir.
Baho bamisoli barometr kabi bozor xolatini ko`rsatib turadi, u pasayib ketsa, tovar bozori kasodga uchraydi, tovar nafsiz bo`lib, uni boshqa tovar bilan almashtirish yoki uning sifatini yaxshilash zarurligi kun tartibiga qo`yiladi.
Baho pul muomalasi xolatiga, kreditlash samaradorligi va iqtisodiyotning moliyaviy sog`lomligi bilan bog`liq. Davlatning, korxona (firma) lar va ularda ishlovchilarning, umuman axolining o`zaro rejali bog`lanishi baho yordamidaamalgaoshiriladi, ijtimoiy resurslardan foydalanish ta’minlanadi, yalpi ichki maxsulotni hisobgaolish va taqsimlash amalgaoshiriladi. Bahoni tovar qiymati belgilaydi, ammo bozor iqtisodi soitida u aniq qiymatdan yuqori yoki kam bo`lishi mumkin, bu esa bozordani o`sha maxsulotga bo`lgan talab va taklifga bog`liq bo`ladi. Tovar bahosining darajasi, Shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi darajasi va boshqa tovarlar o`rnini bosaolishi, muomaladani pulning harid quvvatiga ham boqlig` bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti soitida baho yordamida korxonalar ishlab chiqarishini tashkil etishning asosiy muommolaridan biri, nima ishlab chiqarish foydali ekanligini hal etadi. Baho tovar taklifi, axolining to`lov qobiliyati, ishlab chiqarish resurslarining oshib yoki kamayib ketishi to`g`risida korxona egalarigaaxborot beruvchi vosita hamdir. Bahoning yana bir vazifasi qiymat o`lchovidir, bunda qilingan harajatlar vaolingan natija ma’lum bir narx yordamida hisob-kitob qilinadi.
Baholar tovar-pul munosabatlari muomalasining shakli va realizatsiya qilinadigan maxsulot turiga ko`ra farqlanadi. Ammo bahoning turlari bir biri bilan o`zaro bog`liq bo`lib, ular yagona tizimni tashkil etadi. Mazkur tizimning muhim elementlari quyidanilardir:
a) ulgurji baholar. Ular firmalar o`z maxsulotlarini katta xajmda boshqa firmalarga yoki vositachilarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotayotganlirida qo`llaniladi. Ulgurji baho korxonalarga ishlab chiqarish harajatlarini qoplashni, zarur foydaolishni ta’minlab berishi zarur;
b) chakana baholar. Ulardan tovarlarni bevosita iste’molchilarga sotishda foydalaniladi. Bu baholarga davlat savdosi, xususiy mulk egalari do`konlari va bozorda yuzaga kelayotgan baholar kiradi. CHakana baho darajasi axolining real daromadlari bilan belgilanadi.
v) harid baholari qishloq xo`jaligi maxsulotlarining davlat tomonidan sotib olinishida ishlatiladi.
g) dunyo baholari halqaro savdo munosabatlarida qo`llaniladi.
Baholar tovar ishlab chiqarishning rivojlanishiga o`z vazifalari orqali ta’sir etadi. Bozorda turli mehnat sarflari umumiy, ya’ni ijtimoiy zarur mehnat sarfiga keltiriladi va shu sarfning pulda ifodalanishi bahoni hosil qiladi.
Bozorda sotuvchi bilan haridor o`rtasidani iqtisodiy munosabat bo`lganidan narxning shakllanishida har ikki tomon ishtirok etadi. Haridor deganda, biz tovar va xizmatlarni iste’mol etuvchilar – fuqarolar, ishlab chiqarishni yurgizish uchun resurslarni sotib oluvchi firmalarni tushunamiz. Baholarning shakllanishida tovarni ishlab chiqarishdan tortib, iste’molgaetgungacha bo`lgan mehnat sarflari ishtirok etadi. Jamiki harajatlar baho tarkibiga kiradi.
Bahoni shakllantiradigan asosiy omillar esa quyidanicha:
1. Iqtisodiy harajat darajasi;
2. Tovarlarning naflilik darajasi;
3. Tovarga bo`lgan talab va uning taklifi;
4. Raqobat shakllari va usullari;
5. Tovarni iste’mol qilish vaqti.
Raqobat cheklangan bozorlarda (sof monopoliya, monopolistik raqobat, oligopoliya) ishlab chiqaruvchilarning o`rni bozor narxlarini belgilovchi muhim omillardan hisoblanadi. Monopoliya soitida bozorda bir turdani maxsulotlar taklif qilinishi sababli baho ustidan to`liq nazorat amalgaoshiriladi.
Bu degani monopolist ishlab chiqaruvchilarning narx belgilashdani xukmronligi, iste’molchi daromadlari cheklangani bo`lib, to`qnash keladi. O`rnini bosuvchi tovarlarning mavjudligi ham ularning baho belgilashdani mutlaq imkoniyatini cheklaydi.
Oligopoliya soitida esaaloxida ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) bir-biriga bog`liq bo`lganliklari sababli baholarni mustaqil belgilashga botinaolmaydilar. Faqat baho belgilashda yashirincha kelishishlari mumkin.
Bahoning shakllanishini quyidanicha ifodalash mumkin (10.1-chizma).
Bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida bahoning roli va ahamiyati beqiyosdir. Ma’lumki, hozirgi zamon iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotidir. Bu iqtisodiyot Yer yuzidani ko`pgina davlatlarda turli darajada va o`ziga xos xususiyatlar bilan rivojlanib bormoqda. Uning mohiyat belgilarini eng rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida ko`rish mumkin. Uning ana shunday belgilaridan biri, narxlarning liberallashuvi, narx-navoning erkin shakllanishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan belgilamaydi. U bozordani talab va taklifga qarab, haridor bilan sotuvchining savdolashuvi asosida yuzaga keladi. Kelishilgan narxlar esa bozor munosabatlariga xizmat qiladi. Narx pul bilan o`lchanadi. Bozor iqtisodiyoti pulsiz bo`lishi mumkin emas. Pul esa iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositasi bo`lib, iqtisodiyotda o`ta muhim rol` o`ynaydi. Pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Pul oboroti, pul emissiyasi, qadri-qimmati, inflyatsiya, valyuta kursi kabi xodisalar iqtisodiy vaziyatning ko`zgusi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida tovar taqchilligi bo`lmaydi, shu sababdan bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki iste’molchi (haridor) o`z izmini o`tkazadi, tovar va xizmatlarni sifati va narxiga qarab tanlab olish imkoniyatiga ega bo`ladi. Ko`rib chiqqanimizdek, bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida narxning roli va ahamiyati juda katta.
Baho shakllanishida raqobat muhim o`rin tutadi. Raqobatda yutib chiqish yoki yutkazish bahoni belgilashga ham bog`liq. Raqobatlashuv jarayonida haridor ko`p bo`lsa, yuqori narx tashkil topadi. Agar sotuvchilar ko`p bo`lib, ular raqobatlashishsa, past baholar vujudga keladi.
Raqobat kurashida harajatlarni qoplamaydigan, binobarin, zarar keltiradigan o`ta past baholar ham paydo bo`ladi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xo`jalikni oqilona yuritish esa moliyaviy aloqalar va qiymat qonunlaridan foydalanishni talab qiladi.
Ayrim buyumlarning bahosini o`zgartirish evaziga davlat ularga bo`lgan extiyojni hamda ularni harid qilishni boshqaradi. Jumladan, inson sog`lig`iga putur yetkazuvchi maxsulotlarning narxini oshirish evaziga ularni harid qilinishini chegaralash va aksincha, ba’zi oziq-ovqat maxsulotlarining narxini me’yorda ushlab turish orqali extiyojlarni to`laroq qondirish muloxazamizga dalil bo`la oladi.

1-chizma. Narxning shakllanishi.