1. Neft haqqinda da’slepki ashiliwlar. O’zbekstan Respublikasinda neft sanaati rawajlaniwi

Gazdin’ fizikaliq-ximiyaliq qa’siyetleri.
REJE:

1.Gaz haqqinda qisqasha tu’sinik.

2.Tábiy gazlardıń fizikalıq-ximiyalıq qásiyetleri.

3.Gaz jaǵdayı teńlemesi.

Gazler (frans.gaz) — element jaǵdaylarınan biri. Hár bir element temperatura hám basım ózgeriwine qaray qattı, suyıq hám gaz jaǵdayda boladı. Misal, suw qattı (muz), suyıq (suw) yamasa gaz (puw) jaǵdayda bolıwı múmkin. Gazlar molekulaları qısılıwshan, jıldam, qısıqlıǵı júdá kishi, birbiri menen tez aralasadı. Gazlar sırtqı tásir bolmaǵanda ıdıs kóleminiń hámmesin iyeleydi. Gazlar molekulaları arasındaǵı tartısıw kúshi qattı hám suyıq dene molekulalarinan talay kishi bolıp tabıladı.

Normal sharayat (273, 15 K temperatura hám 101 105 Pa basım ) de Gazlar qısıqlıǵı suyıqlıqlar qısıqlıǵına salıstırǵanda 1000 teńdey kem yamasa gaz molekulaları arasındaǵı aralıq suyıqlıqlarnikiga salıstırǵanda 10 teńdey úlken boladı. Sonday sonda da normal sharayatta 1 sm3 gazda 310" dana molekula bar. Gazlar ush shama : basım (r), kólem (v) hám temperatura (T) menen ańlatpalanadı.
Bul shamalar málim bolsa, gaz jaǵdayın anıqlaw múmkin. r, v hám T shamalardıń ózgeriwi bir-birine baylanıslı. Jaǵdayınıń ózgeriwine qaray, Gazlar hár túrlı ózgeshelikli boladı. Misal, kúshli qısılǵan gazdıń fizikalıq qásiyetleri normal basım daǵı gaznikinen parıq etedi.
Normal basım hám temperatura daǵı Gazlar jaǵdayı Klapeyron teńlemesi ańlatpalanadı. Bul teńlemede molekulalardıń óz-ara tásir kúshi hám jeke kólemi esapqa alınbaǵan, sol sebepli bul nızamǵa bo'ysuniwshan’ Gazler ideal Gazler dep ataladı. Tábiyaatda ideal Gazler joq, lekin normal sharayattaǵı hám taǵı da joqarı temperatura hám tómen basım daǵı Gazlarǵa Klapeyron teńlemesin qollanıw qılıw múmkin. Basım júdá joqarı hám temperatura júdá tómen bolǵan sharayatta van-der-vaals teńlemesi R + -jkW ' b) = f RT qollanıladı.
Bunda Pi = -^g — molekulalardıń óz-ara tásirinen payda bolǵan ishki basım, — molekulalardıń jeke kólemi; a — berilgen Gazlar ushın ózgermeytuǵın shama.
van-der-vaals teńlemesine boysiniwshi Gazler real Gazlar dep ataladı. Normal sharayatta Gazlarda ıssılıq ótkezgishlik, diffuziya hádiyseleri hám basqa ishki hádiyseler gúzetiledi. Bul hádiyseler molekulalardıń mudami tártipsiz háreketi hám bir-biri menen dúgilisiwi nátiyjesi bolıp tabıladı Normal sharayatta Gazlar ózinden elektr tokı ótkermeydi, lekin basım hám temperaturanıń ózgeriwi menen Gazlardıń bul ózgesheligi ózgeredi. Hár qaysı real gaz ayriqsha kritik temperatura (Tk) ge shekem suwitilg’anda suyıqlıqqa aylanadı. Misal, suw ushın Tk=374, 2°K, sonda suw puw jaǵdayında, kislorod ushın TK=91, 14°K, sonda ol gaz jaǵdayında boladı hám t.b.
Gazlardıń barlıq túrleri materiallıq dúnyanıń da energetikalıq basqarıwshısı bolıp tabıladı, sebebi kislorod -azot Gazlar qospası janar maylardı (ishki energiyası mol elementlar kompleksi) túrli tarawlarda yamasa ulıwma tábiyaatda janıwı (vulkanlar háreketi, úlken orman aymaqlarınıń ot alıwı hám basqalar ) málim dárejede planetamizdin’ házirgi energetikalıq jaǵdayın hám taǵı basqarib turadı. Gazlardıń kem ushraytuǵın oksidleniw hám oksidlew, qosıw hám jaǵıw, jarılıw hám portlatish ózgesheliklerinen turmısımızdıńda, xalıq xojalıǵında, texnikada hám úlken kólem degi joybarlardı ámelge asırıwda paydalanıladı. Gazlar shiraqlari, lampaları, oshaqları, kepserlagishleri, jaqtırtqıshları, turbinalari, isitkichlari, dvigatelleri, kondensatorlar, sovitgichlar, ochgichlar, turbinali elektr stansiyalar, turbinali avtomobiller, lokomativ turbovozlari, lazerlari hám basqa rawajlanıwdıń tiykarǵı mánisin belgileydi. Bunda joqarıda keltirilgen áyne Gazlardan tısqarı neftni qayta islew, koridoray, tábiy janǵısh (metan, etan, propan, Butan ) Gazlardan ámelde keń paydalanıladı. Neftti qayta islew Gazlerı nefttin’ termokrekingi yamasa aydaw ónimleriniń katalitik krekingi, pirolizi hám de katalitik gidrogenlewden payda boladı. Nefttin’ tezlik krekinginen payda bolatuǵın Gazlar quramı áyne alınǵan neft túrine, tereń ximiyalıq qayta islengende bolsa processler aparıw usılları hám sharayatlarına baylanıslı boladı Neftni tereń ximiyalıq qayta islew processinde Gazlar quramında toyinbag’an Gazlar da payda boladı. Bul Gazlar sanaatda organikalıq hám neft-ximiyalıq sintezlarda yarım ónim yamasa monomerlar retinde kóp qollanıladı. Respublikamızda Ko'kdumaloq " neft-gazokondensat-gaz" kaninde koridoray Gazlardan paydalanıw tájiriybeden o'tpekte . Bul Gazlar quramında metan — 89%, etan — 0, 3%, propan — 0, 2%, Butanlar — 0, 6%, Gazlar kondensati — 6—7% hám basqa Gazlar (N2, CO2, H2 S) - 1, 2% boladı. Gazlar sanaatda keń isletiledi
Tábiy gazlardıń fizikalıq-ximiyalıq qásiyetleri. G'az tábiy hám jasalma tárepten bólingen. Házirgi waqıtta gaz támiynatı tiykarınan tábiy gazlardan paydalanıladı. Olarda quramalı kóp shasoratli kompozitsiya bar. Tábiy gazlarǵa qaray, tábiy gazlar úsh gruppaǵa bólinedi:
1. Taza gaz kánlerinen qazib alınǵan gaz 82... 98% metannan ibarat ;
2. 80 dane gaz kondensati kánleriniń gazları 80. 95% metan;
3. 30... 70% metan hám salmaqli uglevodorodlardin’ úlken muǵdarındaǵı neft kánleriniń gazları. Salmaqli uglevodorodlar quramına iye bolǵan gazlar (propandan hám odan joqarı ) 50 g / m 3 ten kem, qurǵaqlay yamasa " juqa" dep atalatuǵın hám uglevodorodlar ushın úlken muǵdardaǵı " may '".
Jaqında alimlar tórtinshi tábiy gazlar toparı haqqında - Slanan gaz hám kómir qatlamlarınan metan haqqında ayta basladılar. Slanet gazı - tiykarınan metandan ibarat shiferdan islep shıǵarılǵan tábiy gaz. Slanet gazı janatuǵın slanetsda ámeldegi bolǵan kerogen buzılıw nátiyjesinde payda boladı ;
Gaz bul jerda mikrokreditlar bar. 2000-jıllardıń baslarında " Barnet" depozitida 2000-jıllardıń baslarında AQShda slanets gazınıń keń kólemli sanaat ónimleri islep shıǵarıldı.