1. Neft haqqinda da’slepki ashiliwlar. O’zbekstan Respublikasinda neft sanaati rawajlaniwi

Nefttin’ fizikaliq-ximiyaliq qa’siyetleri.

REJE:

1. Neft tuwrali qisqasha ma’limet.

2.Nefttin’ fizikaliq qa’siyetleri.

3.Nefttin’ ximiyaliq qa’siyetleri.

Neft (turkshe: neft; parsısha : نفت - naft), qaramay — suyıq janiwshi qazilma baylıq, organikalıq birikpelerdiń, tiykarınan, uglevodorodlardin’ quramalı qospasınan ibarat element. Jer maydanınan, tiykarınan, 1, 2—2, 0 km tereńliktegi jer astı gúmbezleriniń gewek yamasa seryoriq taw jınısları (qum, hák taslar ) de jaylasqan. Shıǵarılıp atırǵan neft, tiykarınan, burg'ilangan qudıqlardan alınadı.

Neft oǵada zárúrli janılg'i-energiya dáregi bolıp, benzin, kerosin dizel janılg'isi, mazut, maylaw materialları hám bitumlar alıwda tiykarǵı sheki onim retinde isletiledi.
Neft Qara yamasa gúńgirt, geyde ash qońır reńli bolıp, ayriqsha iyisi bar. Tig’izlıǵı 750-970 kg/m³. Tig’izlig’I 20° de 850 kg/m³ den tómen bolǵan Neftler jeńil, 851 -885 kg/m³ — ortasha salmaqlıqtaǵı hám 885 kg/m³ den joqarıları salmaqli Neft esaplanadı. Qaynaw temperaturası 28° den joqarı. Qatıw temperaturası —60°dan —26° ge shekem, 50° dagi qovushoqligi 1, 2—55 mm2/s, salıstırma ıssılıq sıyımlılıqı 1, 7—2, 1 kJ/ (kg. K), janıw issilig’I 43, 7—46, 2 MJ/kg ga teń. Qaynaw temperaturası 35— 120°. Organikalıq eritiwshilerde eriydi, suwda erimeydi, lekin suw menen turaqlı emulsiya payda etedi.
Neft quramında parafin, naften hám aromatik uglevodorodlar boladı, uglerod 82—87%, vodorod —11, 5—14, 5%, altıngugurt 0, 1—5, 5% ni quraydı. Bunnan tısqarı, vanadiy, nikel, kalsiy, magniy, temir, alyuminiy, kremniy, natriy sıyaqlı 20 dan artıq elementler, 5% ge shekem hár túrlı qospalar — naften kislotalar, asfalt -smola elementlar, merkaptanlar, vodorod sulfid, tiofen hám tiofanlar, disulfidlar, piridin, piperidin hám basqa bar. Neft quramındaǵı altıngugurt muǵdarına qaray kem altıngugurtli (0, 6% ge shekem ), altıngugurtli (0, 6—1, 8%) hám kóp altıngugurtli (1, 8% ten artıq ) klasslarǵa bólinedi.
Birpara ilimpazlar Neftti tábiyaatdaǵı ximiyalıq ózgerisler nátiyjesinde payda bolǵan dep esaplaganlar. Bul haqqında 2 keri pikir — anorganik hám organikalıq gipotezalar bar. Anorganik gipoteza tiykarlawshisi fransuz ximiki M. Bertlo (1866 ) Neft jer qa'rida karbonat kislotanıń sıltıiy metallarga tásiri nátiyjesinde, soǵan uqsas, D. I. Mendeleyev (1877) jer qa'riga sınıw zonaları arqalı túsken suwdiń uglerodlı metall (karbid) larga tásiri nátiyjesinde payda bolǵan, degen pikirdi bildirgenler.
Neft, tábiy gaz hám olardıń ónimleri eń joqarı ıssılıq berip janatuǵın janar maylar bolıp tabıladı. Mısalı : nefttin’ janıw ıssılıǵı -41 mJ/kg, benzindiki-42 mJ/kg, dizel janar maydiki-42, 7 mJ/kg, tas ko'mirdiki-35 mJ/kg. Nefttin’ eń zárúrli kórsetkishlerinen biri-qaynaw temperaturası bolıp tabıladı. Bul bolsa neft quramına kiretuǵın uglevodorodtin’ dúzilisine baylanıslı hám 50-5500 S ga jetedi. Neft quramına kiretuǵın uglevodorodlardin’ qaynaw temperaturasınıń hár túrlılıǵı ámelde neftti temperatura fraksiyalarina ajıratıwda keń paydalanıladı.
Sonday etip, neftni 180-2000 C ge shekem qızdırılǵanda uglevodorodtin’ benzinli fraksiyasi, 200-2500 C de ligroinli fraksiyasi, 250-3050 C de kerosin-gazolinli fraksiyasi, 315-5500 C de maylı fraksiyasi qaynaydi. Qaldıq tiykarınan gidrondan ibarat. Nefttin’ eń zárúrli ózgesheliklerinen biri - uglevodorod gazların eritiwi bolıp tabıladı 1 m3 neftda 400 m3 gaz eriwi múmkin. Bul bolsa tábiy gazdıń suwda eriwsheńliginen 10 teńdey ko'p bolıp tabıladı.
Metan jáne onıń gomologlarinin’ óz-ara qatnasına qaray tábiy uglevodorod gazlar qurǵaqlay hám maylına bólinedi. qurǵaqlay gazda metan 98, 8% ge shekem, maylında bolsa etan, propan, Butan hám joqarı uglevodorodlar-50% ni quraydı.
Maylı gaz neftda qurǵaqlay gazǵa salıstırǵanda jaqsı eriydi. Eger gaz fazasınıń kólemi neft kólemine salıstırǵanda artıqlaw bolǵan halda basımdıń 20 -25 % MPa ga, temperatura 90 -950 C asqanda suyıq uglevodorodlar puw sıyaqlı jaǵdayǵa ótiwi múmkin hám gazda eriydi Sonı da aytıw kerek, gazdı jer júzine shıǵarıwda temperatura hám basım keskin pasayadi hám gaz qospasınan suyıq uglevodorod jaǵdayda kondensat jıynaladı Bul jaǵday " teris kondensasiya" dep ataladı.
Neft puw sıyaqlı jaǵdayda ushraytuǵın gaz úyinleriniń erkin gazların toyindiradi. Bunday jaǵday " gaz kondensati" dep ataladı. Bunday úyinlerde kondensatning muǵdarı 50 den 300-400 sm3 /m3 ke jetedi. Nefttin’ salıstırmalı tig’izlig’I 0, 85 ke shekem bolsa jeńil; 0, 85-0, 90 ǵa shekem orta ; 0, 90 artıq bolsa salmaqli neft esaplanadı.
Neftti qazip alıwda hám tasıwda jabısatuǵınlıq ózgesheligi úlken áhmiyetke iye. Jabısatuǵınlıqtıń dinamikalıq hám kinematik túri málim. Neft ózinden elektr tokın ótkermeydi hám ol dielektrik esaplanadı.
Fizikalıq qásiyetleri: Sheki onim retinde C9 fraktsiyasidan paydalanǵan halda islep shıǵarılǵan neft katronlari C9 neft katronlar dep ataladı. Qattı fraktsiyali jarılıw mayınan benzin, Petroleum Resin toluol hám ksilolni ajratgandan keyin qalǵan fraktsiyalarni (C8 ~ C11) polimerizatsiya qılıw arqalı alınadı. Bólme temperaturasında bul shıyshe termoplastik qattı, mort, neftli qatron ash sarınan ash gúrenge shekem, ortasha molekulyar salmaǵı 500 ~ 1000.
Salıstırmalı qısıqlıǵı 0. 97 ~ 1. 06, jumsatiw noqatı 40 ~ 1400 C, Neft knatronlaridagi shıyshe ótiw temperaturası 810 C, sınıwı indeks 1. 5120 S, metil etil keton, neft katroni cikl etil keton, benzol, toluol, etil asetat, dixloroetan hám qurǵaqlay may, suwda hám etanolda erimeytuǵın neft katroni.
Ring dúzilisi, úlken birlespe, jaqsı suwǵa shıdamlılıǵı, kislota hám sıltına shıdamlılıǵı, hawa rayına shıdamlılıǵı hám ximiyalıq qarsılıgı, neft katroni, biraq jabısıp qalıwı jaman . Benzolli kauchuk hám soǵan uqsawlardıń sáykesligi jaqsı, biraq tábiy kauchuk penen muwapıqlıǵı azmaz jamanlaw.