1. Neft haqqinda da’slepki ashiliwlar. O’zbekstan Respublikasinda neft sanaati rawajlaniwi

Nefttin’ payda boliwi haqqinda gipotezalar.

REJE:

1.Neft haqqinda organik teoriya

2.Organik bolmag’an teoriya

3.Neft rezervleri

Neft ekonomikanıń tiykarǵı dáregi esaplanadı.. Biraq kóp jıllar dawamında janǵısh suyıqlıq úyreniliwine qaramay, onıń kelip shıǵıwı ele da sır bolıp qalıp atır. Nefttin’ kelip shıǵıwı haqqında ilimpazlar ne deydi? Ol qay jerden payda bolǵan? Túrli izertlewshilerdiń “qara altın” planetada qanday payda bolǵanlıǵı tuwrısında ózleriniń boljawların ilgeri jıljıtıwadı. Nege olar neft kelip shıǵıwınıń birden-bir teoriyasına iye emes?

Neft hám gaz turaqlı túrde jer qa'ridagi tábiy boslıqlar (tesikler, jarıqlar ) boylap háreketlenedi. Biraq, mineraldıń áyne qay jerde hám qanday payda bolıwı búgin de anıqlanbaǵan. Birpara ilimpazlar Neft ni tábiyaat daǵı ximiyalıq ózgerisler nátiyjesinde payda bolǵan dep esaplaganlar. Bul haqqında 2 keri pikir — anorganik hám organikalıq gipotezalar bar.
Organikalıq teoriya
Neft birikpelerin anıqlay alatuǵın kórsetkishler bar. Olardan biri saz jınıslar bolıp tabıladı. Bul burınları teńiz tubida yotib qalǵan ılay. waqıt ótiwi menen ol teńiz haywanları qaldıqları, qum hám ılay menen aralasıp, toplanıp, jáne de tereńrek jaylasadı. Million jıllar ótkennen, zichlanish, joqarı temperatura hám jer basımı tásiri astında bunday ılay taw jinsiga aylanadı.
Jer astında tereń jaylasqan organikalıq elementlar joqarı temperatura hám basım tásirinde bóleklenip, ximiyalıq reaksiyalar processinde neftga aylanadı. Bul ózgeris ushın 50-350 million jıl kerek boladı, bul bolsa geologlardıń planeta rawajlanıwı boyınsha bergen maǵlıwmatlarına tolıq sáykes keledi. Jer júzindegi barlıq neft hám gaz kompaniyaları naǵız ózi teoriyaǵa ámel etip kelip atır, usınıń sebepinen neft ılayli slanets bar orında izlewden baslanadı.
Organikalıq bolmaǵan teoriya .
Ximiya sanaatınıń rawajlanıwı neft hám gaz organikalıq bolmaǵan birikpelerden laboratoriya sharayatında alıw múmkinligin kórsetdi. Mısalı, uglerod oksidi hám vodorod qospası (sintez gazı ) uglevodorodlarga aylanıwı múmkin. Tap usılar neft hám tábiy gazdan ibarat.
Bunnan tısqarı, uglevodorodlar kóbinese qápelimde orınlarda, mısalı, Rossiyanıń Kolsk qalasındaǵı oǵada tereń qudug'ida jarıqlar nátiyjesinde payda bolǵan kól tubida hám jer astındaǵı vulqan otadigan elementlar quramında payda boladı.
Sol sebepli birpara geologlar neft jer tubining 50 den 240 kilometr degi tereńliginde payda bolǵan dep esaplasadı. Olar janǵısh suyıqlıq metan rezervlerinen kelip shıǵadı, keyininen jańa soqqı urıw etilgen neft boslıqlar hám jarıqlar arqalı planetamizning joqarı qatlamlarına jetip baradı, dep búydesedi.
Bul teoriya daǵı kemshilik sonda, bul tárzde qáliplesken derek klasterleri hár qanday orında toplanıwı múmkin. Onnansha ılayli slanetsni ızlep tabıw talay ańsatlaw. Biraq, mabada neft hám gazdıń kelip shıǵıwı organikalıq bolmaǵan bolatuǵın bolsa, ol jaǵdayda olardıń rezervleri bitmas bolıp tabıladı. Gáp olardı qanday ızlep tabıwda. To’seletugin jınıslardı, o’simlik qaplama ızlerın hám qaldiqlarni ko’rip shig’ip xar qıylı shig’indi jınıslardı, janiwshi qazilmalarni quramın u’yrenıp, dúzilisin tekserip, payda bulishini aniqdap alıw múmkin. Gaz ta’rizles hám suyuq, elementlardı kelip shig’iw processlerin aniqlaw júdá qiyin.
Hesh qanday qaldiqlar hám ızlar olarda joq. Bul elementlar temperature , basım hám basqa sirtqi faktorlar tásirinde mudami o’zgarip, o’z jayların, quramın hám fizikalıq halatini o’zgartirip turadı. Bul xolat neftni payda bulishini tekseriwde qiyinshiliq tuwdiradi, sol sebepli nefttin’ payda boliwi haqqinda ko’p teoriyaler payda boldı. M. V. Lomonosov birinshi bolip janiwshi qazilmalar boyicha ilimiy tiykarlanǵan teoriyanı islep shiqti. Ol jaǵdayda janiwshi qazilmalar, neft ham, o’simlik , qaldıqlari az-azdan torf kúlreń ko’mirga aylanıp, keyin ko’mir qurg’aq, strukturalıq qismlarga ajralıp bólekleniwi nátiyjesinde neft payda boladı degen pikir kirgizgen.
Ullı orıs alımı D. I. Mendeleev tárepinen neft neorganik birikpelerden payda boliw gipotezasi uzaq, waqt bar edi. Jer astında metall karbidlarga suwdı tásiri nátiyjesinde neft payda bulishi izbe-iz teoriyasın jaratqan. D. I. Mendeleev jer astında ogir uglerodlı metallar karbid temir bar ekenin taxdil kdlgan. Teńiz suwı, jer astına kirip, yukori xarorat hám basım tásirinde reakciyaǵa kirip, túrli uglerodlardı tashkil etip, keyinirek xar qıylı uzgarishlarga, zichlanishlarga dús bolip neft payda bolg’an.
Házirgi waqtta neft organikalıq birikpelerden shólkemlesken. Neft organikalıq birikpelerden payda bulishini zamanagóy teoriya tiykarlawshisi, akademikalıq I. M. Gubkin jarattı. Akademikler A. Ye. Arxangel'skiy hám N. D. Zelinskiy, professor B. A. Sokolov tárepinen sol sorawlar buyicha kup izertlewler alıp barılǵan.
Xar qıylı organikalıq o’simlikler hám haywanat qaldiqlari nefttin’ uglevodorod birikpeleri payda boliwinda baslanǵısh materiallar bulib, esaplanadi. Sol processda tek g’ana joqari dárejeli o’simlik materialları bálkim bir kletkali mikroorganizmlar de qatnasqan.
Organikalıq qaldiqlardi qayta o’zgartiriwde bakteriyalardın’ ahamiyeti úlken. Organikalıq elementlardıń jiynaliwi hám olardıń keyingi bólekleniwleri túrli geologik dáwirlerde hám orınlarda xar qıylı ju’z bergen. Organikalıq qaldiqlar uglevodorodlarga aylanba temperature , basım, radiaktiv nurlanıw, bakteriya iskerligi, átirap daǵı denelerdiń quramınıń tásirinleri úlken ahmiyetke iye.
Túrli kánler degi neftni qásiyetleri hám ximiyalıq quramı, parqi sho’gindi toplaniwlari úlken xar xillik quramı hám olardıń bólekleniwi procesine tásir etken tashki sharayatlar parqina baylanisli. Házirde kúnine 85 millon bochka neft qazib alınadı, Bir kúnde dúnya xalqı yoqadigan neftni payda etiw ushın tábiyaatqa 1500 jıl kerek boladı, Bir jılda jag’ilatug’in neftimizni tábiyaat yarım million jılda payda etgen - ol jaǵdayda hátte insaniyat joq edi.Neft on million jıllar aldın teńiz suvida jasaǵan plankton organizmler qaldıg'idan payda bolǵan.