1. Neft haqqinda da’slepki ashiliwlar. O’zbekstan Respublikasinda neft sanaati rawajlaniwi

O’zbekstan Respublikasi neft ha’m gaz sanaati karxanalari ha’m olardin’ rawajlaniw tarixi.

REJE:

1.Neft haqqinda da’slepki ashiliwlar.

2.O’zbekstan Respublikasinda neft sanaati rawajlaniwi.

3.Ha’zirgi ku’nde neftti qayta islew zavodlari tuwrali.

Neft hám gaz insaniyatqa júdá áyyemginen málim bolıp, olardan alınatuǵın ónimlerdiń xalıq xojalıg’inda tutınıw qılıw ornı hám de olarǵa bolǵan mútajlik jıl sayin artıp barǵan. Ózbekstanda áyyemgi zamanlardan-aq neftdan paydalanıp kelingen. Nefttin’ ayriqsha ótkir iyisi sebepli awıl xojalıǵı zıyankeslerine qarsı gúresde odan paydalanılǵan.

Neftdan dári-dárman tayarlaw maqsetinde Abu Ali ibn Sino neftti qayta islewge tiyisli tájiriybeler ótkergen. Xorezm geografigi Bakrom (XIII asirde) Bakudagi neftti qayta islew texnologiyası haqqında birinshi bolıp eskertip o'tken. Sol sebepli de neft jáne onı qayta islew Ózbekstanda eń áyyemgi tarmaqlardan biri bolıp tabıladı. Ózbekstanda neft tabıw 1876 jıldan baslanǵan. Ferǵananıń Qamısboshi awılında orıs isbilermeni D. P. Petrov tárepinen XIX ásirdiń 80-jılları basında 25 metrge shekem burg'ilangan 2 qudıqtıń hár birinen kúnine 10 pud (160 kg) ge shekem neft qazib alǵan.
1880-1883 jıllar dáwirinde bul qudıqlar sanı 4 danege jetken. Qudıqlar zarbali usıl menen qazilgan. Olardıń diywalları taxta menen oralǵan hám neft arnawlı uzın shelekler (qovg'alar) járdeminde tartıp alınǵan. Birpara maǵlıwmatlarǵa muwapıq bunday qudıqlardan kúnine 5-10 tonnaǵa shekem neft alınǵan.
Orıs isbilermeni D. P. Petrov 1885 jılda SHo'rsuvda eki qudıq qazdirgan hám olardan kúnine 400-500 kg neft alınǵan, odan arnawlı qazanda kerosin hám qaramay ajıratıp alina baslanǵan. Áyne, sol sebepli de dereklerde Ózbekstanda neft sanaatınıń baslanıwı 1885 jıldan dep kórsetilgen.
O' zbekistanda dáslepki neft kani 1904 jılda ashılǵan, ol Ferǵana oypatlıqsındaǵı Chimyon neft konida 278 m tereńlikten (aldınǵı vankovsk) qazib alınǵan. Odan kúnine qariyib 130 tonna neft otilib shıqqan. Sol jılı Oltiariq temir jolı stansiyası qasında neftni qayta islew zavodı jumısqa túsirilgen. Ózbekstanda neft sanaatınıń payda bolıwı sol sáneden baslanadı degen pikirler de bar. Qayta islengen neftdan tiykarınan kerosin alınǵan. Kerosin hám qaldıq qoramoy aravalarga hám túyelerge júklenip, Orta Aziya, Afganistan, Kitay bazarlarında, Tashkent, Andijan, Qo'qon paxtanı qayta islew zavodlarına, moyjo'vozlarga hám xalıqqa sotilgan. Neft qaldıqları temir jol taransportida janar may retinde isletilingen. Keyin Ferǵana batig'ida bir neshe kánler ashılǵan (Chimyon janındaǵı Yorqo'ton hám Maylısoy maydanlarında ), Chimyon- Oltiariq neft trubası qurılǵan, neftni qayta islew zavodı keńeytirilgen. Bul dáwirde orıs hám sırt el kapitalı neft qazib alıw, onı qayta islew, neft ónimlerin satıwdı tolıq qadaǵalawǵa alǵan. 1913 jılda jámi 13 mıń tonna neft qazip alınǵan. Burınǵı patsha Rusiyada oktyabr ayındaǵı tónkeriwden keyin neft kánleri hám neftni qayta islew kárxanaları mámleket ıqtıyarına ótkerilgen, neft kánlerin izlew, jumısqa túsiriw de kebirolar hákimiyat ixtiyariga berilgen. Keyingi jıllarda jańa neft kánleri ashılǵan hám tez pursatlarda jumısqa túsirilgen. Oltiariq zavodı keńeytirilgen. Sol dáwirde respublikada neft sanaatınıń infratuzilmasi da payda bolǵan. 1941 jılda 196 mıń tonna, 1945-jılda 478 mıń tonna neft qazip alınǵan. 1950-jılǵa kelip Ózbekstanda neft tabıw 1 mln 342 mıń tonnaǵa jetken. XX ásir 50 jıllarından neft kánlerinde mexanizatsiya quralları qollanılǵan, turbinali burǵılaw engizila baslanǵan. Ferǵana oypatlıqsı hám Surxondaryo wálayatı 1959 jılda 9 neft kaninin’ ózinden 1 mln 460 mıń tonnadan zıyat neft qazib alınǵan. Sol dáwirde Buxara -Xiwa aymaqlarında tabılǵan neft kánleri jumısqa túsirilgen, olardıń negizinde neft hám gaz qazib alıw basqarması islengen. XX ásir 70 jıllardıń basında ayırım neft kánlerindegi rezervlerdiń tawısıwı nátiyjesinde neft qazib alıw azayǵan. Jańa neft kánlerin tabıw ushın tereń qudıqlar qazıwǵa tuwrı kelgen. voruxda 5200 m, G'umxonada 5670 m, Chust-Popda 5805 m, Mingbuloqda 6006 m oǵada tereń neft qudıqları burg'ilangan.
Keltirilgen maǵlıwmatlardan kórinip turıptı, olda, Ózbekstanda dáslepki neftgaz kánleri Ferǵana batig'ligidan tabılǵan hám jumısqa túsirilgen.
Respublikamızda gazdan birinshi paydalanıw da Ferǵanadan baslanǵan. 1944 jıl Ferǵana oypatlıqsındaǵı Andijan kaninen Andijan qalasıǵa shekem gaz trubası tartılǵan, 1951 jıl Polvontosh kaninen gaz qazib olina baslanǵan. Surxondaryodagi Xovdok maydanında 1933 jıl tereń razvedka qudug'ini burǵılawǵa kiriwilgan hám 1934 jıl 158 m tereńlikten neft fantan jaǵdayında otilib shıqqan. Burg'ilangan 4 qudıqtan kúnine 75-100 tonna neft chiqa baslaǵan. Sonıń menen birge, 1936 jılda Termiz qalasınıń arqa tárepinde Ushqizil kani, 1939 jıl Ko'kaydi neft kani ashılǵan. Keyinirek Amudarya, Qos tarlı, Mirshodi, Tulımshaq neft hám gaz kánleri izlep tabılǵan. Ferǵana hám Surxondaryo úlkelikinen keyin geologiya qıdırıw jumısları Batıs Ózbekstannıń Buxara tektonik tekshesinde alıp barılǵan.
Ózbekstanda gaz sanaatınıń quram tabıwı hám rawajlanıw tariyxı tiykarınan 1953 jılda Qızılqum shólinde Setanlantepa aymaǵında birinshi gaz koni ashılıwı menen baslanǵan. Buxara wálayatınıń gaz-neftli aymaqlarında úlken kólem degi jumıslar alıp barılǵan. 1956 jıldıń 17 oktyabrida Gazlı maydanındaǵı 600 metrlik qudıqtan kúshli gaz fantanı otilib shıqqan. Bunıń menen Ózbekstanda gaz sanaatında jańa dáwir baslanǵan.
Keyinirek Buxara -Xiva aymaǵında SHo'rtan, Zevarda, Pomiq, Alan, Ko'kdumaloq, Arqa Ortabuloq, Kruk kánleri izlep tabılǵan hám jumısqa túsirilgen.
Ústúrt úlkesinde ǵárezsizlik jıllarında Urga, Arqa Berdax, Uchsoy, Surg'il sıyaqlı qatar gazkondensat kánleri tabılǵan hám olardan ayırımları jumısqa túsirilgen.
Ózbekstanda neft hám gaz sanaatınıń rawajlanıwı hám rawajlanıwın Respublikamız ǵárezsizligi menen tuwrıdan-tuwrı baylanıstırıp, sonnan keyingi jıllarda bul tarawda erisilgen saldamlı tabıslar haqqında oylaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen keyin neft hám gaz sanaatın rawajlandırıw máselesi zárúrli jumısqa aynalǵan.