1. oila instituti transformatsiyasi nikoh munosabatlarining zamonaviy shakllari va turlari

Erkin nikoh - hamkorlar bir-biridan oiladan tashqarida shaxsiy munosabatlarga ega bo'lish huquqini qoldirishga rozilik bildirganda.

Asosiy va nikoh sifatida, oila turmush o'rtog'i, shuningdek, bu juftlik bilan qarindoshlik munosabatlarida bo'lgan oila a'zolari hisoblanadi. Ko'pgina mamlakatlarda maxsus oilaviy kodlar mavjud. Ko'pincha oilani qurishning asosiy dogmalaridir munosabatlar din tomonidan belgilanadi.
So'nggi paytlarda oila va nikohda uyg'unlikka intilishga intilayotgan sheriklarimizning xizmatlari, ilm-fan va maxsus ma'lumotli mutaxassislar mavjud. Bu nikoh va oila psixologiyasi haqida. Psixologiyadagi ushbu tendentsiyaning asosiy xulosasi shundan iboratki, barkaror munosabatlar ikkala hamkorning ishi bilan ham o'zgarishi mumkin. Oilaviy psixolog oila va nikoh muammolarini hal qilishda yordam beradi.


Zamonaviy nikoh va oila muvaffaqiyatli bo'lish uchun eng yaxshi sharoitlarda. Jamiyat an'anaviy bo'lmagan oilaviy tashkilot shakllarini tanlash istagini uyg'otadi. Bu degani - shaxsiy baxtni izlashda ko'proq erkinlik.Oilaviy hayotning dastlabki davrida timsol yangicha haqiqatga o`tadi. Keyinchalik, tasavvurlar o`z ichiga institusional, turmushga oid va shaxslararo komponentlarni olib hamohanglashadi. Bunda er-xotinlik qadriyatlariga urg‘u beriladi. Nikohdan qoniqmaslik bolajonlikning ideallashtirilishiga olib keladi, er-xotinlar nizoli vaziyatdan chiqishni farzandlar oldidagi burchni bajarish bilan bog‘laydilar. Bu ayniqsa o`zbek oilalariga xosdir. Nikoh to`g‘risidagi tasavvurlar oilada shakllanayotgan munosabatlarga bog‘liqdir. Turmushdagi o`zaro ta‘sirlar mobaynida er va xotin o`z modellarini amalga oshirishga harakat qilishadi, biroq bunda bir qator muammolarga, ya‘ni moddiy, emosional-ruhiy va seksual qiyinchiliklarga uchraydilar. Nikohdan subyektiv qoniqqanlik ko`p jihatdan o`z qadriyat va talablarini turmush o`rtog‘ining shu kabi tushunchalarni anglashini va ular bilan moslashishini istash imkoniyatlariga bog‘liq bo`ladi. Shuning bilan birgalikda, erxotinlarning har birining individual qadriyatlari, ehtiyojlari va qiziqishlarini amalga oshirish ham muhimdir.
Tadqiqotlar ko`rsatishicha, ayollarda nikohdan qoniqqanlik birinchi navbatda er bilan psixologik va ruhiy moslik natijasida yuzaga keladi. Keyingi o`rinda individual (shaxsiy) ehtiyojlarning qondirilishi, er tomondan xotinning qarindoshlariga nisbatan aniq munosabatlar, kundalik turmushdagi moslashish turadi.
Har bir juftlik bu borada o`zlarining ma‘lumotlilik darajalari, madaniy qadriyatlaridan kelib chiqqan holda shaxsiy mezonlarini ishlab chiqishadi. Oilaning turli bosqichlarida kundalik turmushdagi va psixologik moslik turlicha ahamiyatga ega bo`ladi. Ular birinchi bosqichda norasmiy munosabatlardan institusionallashgan munosabatlarga o`tishda alohida o`ringa ega bo`lishadi. Keyinchalik bu tomonlar ayollar uchun zaruriy bo`lib qolsada, ular keyingi holatda bo`ladi va faqatgina turmush qiyin kechayotgandagina o`z dolzarbligini qayta kasb etadi. Demak, turmush ittifoqining dastlabki bosqichida ayollarda qoniqqanlik, avvalo, taranglikning bo`lmasligi asosida shakllansa, keyingi yillarga o`tib, qoniqqanlik avvalo ichki qadriyatlarning hamohangligiga bog‘liq bo`ladi. Erkaklardagi nikohdan qoniqqanlik, aniqlanishicha, turmush o`rtog‘i bilan bo`lgan psixologik moslik va uning seksual namoyon etilishiga bog‘liq. Erkak va ayollarda o`zaro qoniqish hosil qilingan munosabatlar psixologik, ruhiy va seksual moslik; er-xotinning o`ziga xosliklarini rag‘batlantirish va o`zaro yoqtirish tufayli shakllanadi. Demak, qadriyatlarning moslashtirilishi natijasida individual oilaning belgilangan rivojlanish bosqichida zarur bo`lgan moslashish o`choqlari tanlanib, yo`naltirib turiladi. Agar dastlabki bosqichlarda asosiy o`rinni moslashish elementlari egallashsa, keyingilarida shaxs va o`z-o`zini isbotlash imkoniyatlari qadriyatlari muhim ahamiyat kasb etadi.
Xulosalar:
1. Nikoholdi munosabatlari o`zbek xalqi ma‘naviyatida muhim ijtimoiy-axloqiy ahamiyatga ega xodisadir.
2. Nikoholdi munosabatlar qat‘iy me‘yorlashtirilgan tamoyillar doirasida amalga oshiriladi.
3. Ijtimoiy ong taraqqiyoti amaldagi nikoholdi munosabatlar tizimining zamondan ortda qolayotganligini ko`rsatmoqda.
4. Amaldagi nikoholdi munosabatlar holatidan erkak tomon umumiy qoniqish darajasida ekanligi aniqlandi.
5. Sotsiologik so`rov natijalariga ko`ra nikoholdi munosabatlar qiz tomonni yetarli darajada qoniqtirmasligi, ularda o`zaro munosabatlarni «tanishish» bosqichidan «do`stlashish» darajasiga ko`tarishga moyillik mavjudligi aniqlandi.
Zamonaviy nikoh oʻz mazmuniga koʻra oldingi tarixiy davrlardagi oila institutidan farq qiladi, jumladan, nikohda er va xotinning tabiiy, funksional boʻysunishi boʻyicha sezilarli darajada oʻzgarishlar roʻy berdi.Gender oʻzini-oʻzi anglash jarayonida shaxsning subyektiv tajribasi ortadi va uning faol oʻzini-oʻzi rivojlantirish jarayoni jadallashadi. Bu jarayon oʻz navbatida nikoh munosabatlarini shakllantirishning ijtimoiy-psixologik jihatini ajratib koʻrsatishga imkon beradi.
Gender ijtimoiylashuvi sohasidagi tadqiqotlar natijalari asosida nikohda erkak va ayolning jinsiy rolini aniqlash xususiyatlari shaxsning jamiyatdagi mavqeyi, uning shaxsiy va kasbiy taqdirida aniq aks etishi taʼkidlanadi. Shu maʼnoda ular hozirgi zamonda roʻy berayotgan jarayonlarni aks ettirishda muhim ahamiyatga ega boʻlib, ularning rivojlanishdagi asosiy yoʻnalishi shaxsning maʼnaviy-axloqiy kamolotiga boʻlgan ehtiyojning tobora ortib borishi hisoblanadi.Nikoh rollarini uchta asosiy turga ajratish mumkin: anʼanaviy, doʻstona oʻrtoqlik va hamkorlik rollari. Asosiy rolga moslashish, albatta, oilaviy majburiyatlarning tabiati va taqsimoti haqidagi gʻoyalarni muvofiqlashtirishni oʻz ichiga oladi.Moslashuvning birinchi xususiyati bu turmush oʻrtoqlar bir xil turdagi rolni tanlashi. Ikkinchisi, bu rol uchun zarur boʻlgan oila ichidagi va oiladan tashqari xatti-harakatlarning asosiy tarkibiy qismlarining har biri er va xotinga mos kelishidir.Anʼanaviy rollar xotinning farzand koʻrishi va uni tarbiyasi bilan shugʻullanish, vafodorlikni saqlash, oilaga xizmat qilish, oʻz manfaatlarini erining manfaatlariga sodiqlik bilan boʻysundirish, turmush oʻrtogʻiga va uning oila aʼzolariga boʻysunishga moslashish va faoliyat doirasining cheklanganligiga toqat qilishni oʻz ichiga oladi.Bu holatda oilaviy munosabatlarning uygʻunligini saqlab qolish uchun er tomonidan quyidagilar zarur: farzandlarining onasiga sadoqat, oilaning iqtisodiy xavfsizligi va himoyasi, oilaviy hokimiyat va nazoratni saqlab turish, oilada asosiy qarorlarni qabul qilish, ajralishda alimentni taʼminlash.Erning roli oʻz xotiniga his-tuygʻularini baxshida etishni va unga nisbatan jasoratli munosabatni, oʻzaro mehr – muhabbat va muloyimlikni, kiyim-kechak sotib olish, oʻyin-kulgi, ijtimoiy aloqalarni saqlash, xotini bilan boʻsh vaqtini oʻtkazish uchun mablagʻ bilan taʼminlashni talab qiladi.
Hamkorlarning roli xotindan ham, erdan ham daromadga muvofiq oilaga iqtisodiy hissa qoʻshishni, bolalar uchun masʼuliyatni taqsimlashni, uy ishlarida ishtirok etishni va qonuniy javobgarlikni boʻlishishni talab qiladi. Er ham xotinining teng maqomini qabul qilishi va uning har qanday qarorlarni qabul qilishda teng ishtirok etishiga rozi boʻlishi kerak, oilaviy mavqeyini saqlab qolish uchun teng javobgarlikni oladilar.Yosh oilalarda barqarorlikni taʼminlovchi omillar turlicha. Yosh turmush oʻrtoqlar oilada xotin oʻzini qay darajada kasbiy faoliyatga bagʻishlashi, oilaviy masʼuliyatni qay darajada ado etishi haqida kelishib olishi, boʻsh vaqtni sarflashda turmush oʻrtoqlarning fikrlari izchilligi, erkakning oiladan tashqari va xuddi shuningdek, ayolning ham oiladan tashqari masalan, dugonalari bilan dam olish vaziyatlarini kelishib olishlari, oilada bolalar tarbiyasi va iqtisodiy taʼminoti majburiyatlarini teng taqsimlanishi, shaxslar aro rollarning izchilligi, nikohda va oilada bir birlarining pozitsiyalarining oʻziga xos xususiyatlarini inobatga olish, shular jumasidandir.Afsuski, psixologik maslahat amaliyotidagi kuzatishlar shuni koʻrsatadiki, zamonaviy yoshlar anʼanaviy va egalitar oila xususiyatlarini aralashtirib yuboradilar.Nizoli yosh oilalar bilan suhbat jarayonida aksariyat, yigitlar oilani moddiy taʼminlash uchun javobgar boʻlmasdan, oilada erning boshqaruvchilik rolini olishga intilishlarini koʻrish mumkin. Kelinlar esa oʻy-roʻzgʻor ishlarini bajarishda toʻliq tenglik boʻlishi, shu bilan birga oʻzlari moddiy taʼminot uchun masʼuliyatni olmasligi, bu masʼuliyat faqat erga berilishini taʼkidlaydilar. Bu esa oilada gender rollarni va oila modellarini bilmasliklari yoki notoʻgʻri talqin qilishlaridan dalolat beradi.Oila qurish masalasi har bir inson hayotida jiddiy, masʼuliyatli qadam ekanligi, bu masala shaxsiy, xususiy doiradan chiqib, ijtimoiy ahamiyat kasb etishini, nikohdagi gender rollar va ularning vazifalari haqida maʼlumotlarni oila qurish ostonasida turgan yoshlarga yetkazish, voyaga yetayotgan bolalar, avvalambor qizlarimiz ongida onalik masʼuliyati, oʻgʻillarimizda esa ota boʻlish masʼuliyatini shakllantirish jamiyat va davlat oldidagi muhim vazifa boʻlib qoladi.