1. Oqıw materialları

Báháne (sıltaw) hám shárt. Sebep, báháne hám shártti parıqlaw lazım. Báháneni sub`ektiv sebepler qatarına kirgiziw múmkin. Bunda waqıya yaki sheriktiń háreketi óziniń, ádette, nadurıs juwap háreketlerin aqlaw maqsetinde interpretaciya qılınadı hám báhánelenedi. SHártler - ámeldegi yaki itimal tutılġan sebeptiń bar bolıw ortalıġın quraytuġın ishki faktorlar hám sırtqı múnásibetler jıyıntıġı bolıp tabıladı. Sinergetika ortalıqqa jalġız negiz, bolashaq strukturanıń reń-báreń formaları deregi, rawajlanıwdıń túrli jolları ushın maydan sıpatında qaraydı. Sebep-aqıbet múnásibetleri sistemasında shártlerdiń ámeldegi áhmiyetin túsiniw ushın tómendegi mısaldı kórip shıġamız. Puqara A. hayalı júziwdi bilmesliginen xabardar bolġan halda, onnan qutılıw ushın onı teńiz boylap sayahatqa jiberedi. Aqıbette hayalı suwġa batıp óledi. Erdiń háreketleri hayalınıń óliminiń sebebi esaplanadı ma? Bul mısal shártler óz halınshı aqıbet sebebi bwla almaslıġın, lekin sebeptiń ámelge asıwına kómeklesetuġın yaki tosqınlıq qılatuġın faktor esaplanıwın kórsetedi.
Sinergetika sebep-aqıbet haqqında. Sebep-aqıbet haqqındaġı filosofiyalıq kóz-qaraslar uzaq evolyuciya procesin bastan keshirdi. Mexanikalıq jantasıw sebepti sırttan kórsetilgen tásir sıpatında interpretaciya qıladı. Dún`ya denelerdiń tártipke salınġan, aldınnan aytıw múmkin bolġan anıq óz-ara baylanısı sıpatında elesletiledi. Tosınlıqtıń orın alıwı biykar etiledi. Sebebiyat shınjırları sızıqlı ózgeshelikke iye, aqıbet sebep tásirine proporcional boladı. Solay eken, sebebiyat shınjırlarına qarap rawajlanıw procesiniń ótmishin de, kelashegin de anıqlaw múmkin. Biraq ilimiy bilimniń rawajlanıwı mexanikalıq determinizmniń tiykarsızlıġın kórsetedi. Sinergetika baġdarınıń tiykarın salıwshılardıń biri I.R.Prigojin mexanikalıq determinizmge tómendegishe baha beredi: «Dinamika racionalistlik modeliniń ónimi sıpatında túsinilgen determinizm endilikte ayırım hallarda ġana kórinis tabıwshı qásiyet penen baylanısadı»¹⁸.
Ilimniń rawajlanıwı menen sebep-aqıbet baylanıslarınıń statistikalıq nızamlıqları hám itimalıy tábiyatı haqqındaġı elesletiw júzege keledi. Quramalı sistemalardıń ózin-ózi shólkemlestiriwi haqqındaġı ilim – sinergetika determinizm interpretaciyasına belgili bir anıqlıqlar kirgizdi. Bir qatar ilimiy dáliller alımlar hár qanday tábiyiy qubılıslar stoxastikalıq ózgeshelikke iye hám belgili bir naanıqlıq shárayatında júz beredi, degen juwmaq shıġarıwına alıp keldi. Quramalı sistemalar ushın, ádette, rawajlanıwdıń bir neshe al`ternativ jolları bar boladı. Sinergetika sebep-aqıbet baylanısları uyġın bolmaġan sistemalarda kórinis tabıwınıń ózine tán ózgesheliklerin ashıp beredi. Bul sistemalardıń rawajlanıwı kóp variantlı bolıp tabıladı. Bunda evolyuciyanıń hár qanday túri emes, bálkim jollarınıń belgili bir sheńberi bar bolıwı múmkin. Rawajlanıwda kútilmegen burılıslar júz beriw itimallıġı bar, óytkeni ol tosın baylanıslar arqalı júz beredi. Uyġın bolmaġan sistemalar sırtqı faktorlarġa kútá tásirsheń bolıp tabıladı. Sol sebepli intensivlik dárejesine kóre áhmiyetsiz bolġan tásirlar de kútilmegen nátiyjelerge alıp keletuġın shikaslı aqıbetler sebebi bolıwı múmkin.