1. Oqıw materialları

Zárúriyat hám tosınlıqtıń dialektikalıq baylanıslılıġı tómendegilerde kórinis tabadı. Ishki hám sırtqı nárseler túsinikleri salıstırmalı ekenligin itibarġa alıw áhmiyetlidir. Bir aspektten ishki bolġan nárse basqa bir aspektten sırtqı ózgeshelikke iye boladı. Mısalı, planetalardıń quyash sisteması orbitaları boylap háreketi bul planetalardı óz-ara baylanıstırıwshı hám olar aylanıp atırġan orbitalar formasın belgilewshi ishki múnásibetler menen belgilenedi. Quyash sistemasına salıstırġanda basqa kosmoslıq ob`ektler sırtqı ortalıqtı quray dı. Biraq quyash sisteması galaktika elementi bolıp, yulduzlararı keńislikte belgili bir orın iyeleydi. Sol sebepli áyne usı ob`ektler quyash sisteması sayyoraları evolyuciyasınıń da, olarġa jaqın kosmos deneleri evolyuciyasınıń da ishki deregi esaplanadı. Sol sebepli zárúriyat hám tosınlıq túsinikleri de salıstırmalı bolıp tabıladı: bir aspektten tosınlıq bolġan nárse basqa bir aspektten zárúriy esaplanadı.
Zárúriyat hám tosınlıq qarama-qarsılıqlar bolsa-da, lekin olar bir bolıp tabıladı. Hár qanday qubılıs ishki zárúriyat sebepli júz beredi, biraq onıń júz beriwi kóp sanlı sırtqı faktorlar menen baylanıslı bolġanı sebepli, zárúriyattı tosınlıq sózsiz tárizde toltıradı. Bul zárúriyat ta, tosınlıq ta sap halda orın almaytuġınlıġın ańlatadı. Tosınlıq – zárúriyattıń kórinis tabıw forması. Zárúriyat, sebep, nızamdı ashıw – áhmiyetsiz, tosınlıqqa iye nárselerdi abstraktlastırıw demek.
Bir qaraġanda zárúriyat sebep-aqıbetke qayshı bolıp túyiledi. Bul qayshılıq yaki tosın qubılıs sebepke iye emesligi menen, yaki tosın qubılıslar ulıwma bolmaslıġı menen túsindiriliwi múmkin. Ámelde hár qanday, sonıń qatarında tosın qubılıs ta belgili bir sebepke iye boladı. XVII-XVIII ásirlerde zárúriyat hám tosınlıq interpretaciyasında tábiyatta tosınlıq bar emes degen túsinik húkim súrgen. Inglis filosofı T.Gobbs: «Erteń jawatuġın jańbır zárúr, yaġnıy zárúriy sebepler menen belgilengen; lekin biz oġan tosın dep qaraymız hám onı sonday ataymız, óytkeni ámelde orın alġan sebeplerdi ele bilmeymiz. Ulıwma alġanda, zárúriy sebebin biz kóre almaytuġın nárse tosın dep ataladı»¹⁹ deb atap kósetken. Usıġan uqsas pikirdi Gol`bax ta ilgeri súredi: «tábiyatta biren-bir qubılıs tosınnan júz beriwi múmkin emes; hámme nárse belgili bir nızamlarġa boysınadı; bul nızamlar tek ġana belgili bir aqıbetlerdiń sebepler menen zárúriy baylanısı esaplanadı... Atomlardıń tosınnan birigiwi haqqında sóz etiw yaki ayırım aqıbetlerdi tosınlıq penen baylanıstırıw denelerdiń háreketleniwi, ushırasıwı, birigiwi yaki ajıralıwı nızamların bilmeslikti tán alıw demek»<sup>20</sup>. Kórip turġanımızday, tosınlıq sebebi namálim bolġan zárúriyat sıpatında interpretaciya qılınġan. Sebebi anıqlanġan payıtta tosınlıq zárúriyat sıpatında kórinis tabadı. Bul – mexanikalıq materializm interpretaciyası. Tosınlıq ilimiy teoriyalardan quwġın qılınġan, ol ekinshi dárejeli, járdemshi, áhmiyetsiz faktor dep esaplanġan. Tosınlıqtıń biykar etiliwinen dún`yada hámme nárse zárúr degen juwmaq kelip shıġadı. Bul jantasıwdıń evolyuciyalıq aqıbeti sıpatında fatalizm júzege keledi: ne nárse júz bermesin, hátteki áhmiyetsiz waqıyalar da zárúr, sózsiz bolıp, sebep-aqıbet baylanıslarınıń sheksiz shınjırındaġı ajıralmas buwın esaplanadı. Fatalistlik túsinik hár qanday waqıyanı sózsiz dep biledi. XIX ásir basında ġana zárúriyat hám tosınlıqtıń baylanısı Gegel` dialektikasında kórsetip berildi.