1. Oqıw materialları

Oylawdıń tiykarġı formaları hám nızamları
Oylaw processiniń hám hár qıylı oy-pikirlerdiń logikalıq formaların anıqlaytuġın usıldı tabıwımız ushın, biz nárseler hám qubılıslardıń eń ulıwma belgilerin, nárseler hám qubılıslar arasındaġı qatnaslardı, oy-pikirlerdiń ózleriniń qásiyetlerin hám sıpatlamasın, olar arasındaġı qatnasıqlardı anıqlawımız tiyis. Bul belgiler, qásiyetler, qatnas hám sıpatlamalar logikanıń izertlew predmeti retinde alıp qaraladı. Olar «bolıw», «esaplanıw», «bolıp tabıladı», («sut`»), «hámme», «hár kim», «hesh bir», «ayrımlar», «egerde ..., onda..» («esli..., to..»), «hám», «yamasa», «demek» («solay etip»), «durıs emes,..» («neverno, chto») hám t.b. logikalıq terminler dep atalatuġın sózler yamasa sóz dizbekleri menen belgilenedi.
Oydıń logikalıq formasın anıqlawımız ushın oy-pikirdi ańlatatuġın sózlerdegi logikalıq emes terminlerdiń mazmunın dıqqatqa almawımız tiyis. Onıń ushın logikalıq emes terminlerdi kóp tochkalar yamasa shtrixli sızıqlar menen almastırıwġa boladı. Mısalı, «Gruppanıń barlıq studentleri logika krujoginiń aġzaları bolıp tabıladı» degen pikirdi alatuġın bolsaq, ondaġı logikalıq emes terminlerdi tómendegishe túrde belgilewge boladı: «Barlıq ---- bolıp tabıladı. (sut`, yavlyayutsya)». Bul kórsetilgen bayanlama oydıń logikalıq forması dep ataladı. Solay etip, oydıń logikalıq forması oydıń strukturasın beredi, yaġnıy logikalıq emes terminlerdiń mánisine itibar berilmey anıqlanatuġın oydıń dúzilisin ańlatadı. Oydıń logikalıq forması mazmunlıq hám informaciyalıq xarakterge iye boladı.
Oylardıń logikalıq formalarınıń tiplerine qaray otırıp olardı belgili klasslarġa bóliwge boladı. Bunday tiykarġı klasslar retinde túsinik, pikir hám oy-juwmaġı dep atalatuġın oy-pikirlerdiń formaların alıp qarasaq boladı.
Túsinik dep belgili bir predmetler ushın ulıwma bolġan belgiler sistemasına tiykarlanıp predmetlerdi ulıwmalastıratuġın hám ayırıp kórsetetuġın oydıń formasına aytamız. Mısalı, nızam tárepinen jazalanatuġın dep belgilengen háreket yamasa háreketsizlikti biz jınayat túsinigi menen anıqlaymız.
Pikir dep predmetlerdegi qásiyetlerdiń, olar arasındaġı qatnaslar hám baylanıslardıń biykarlanıw yamasa maqullanıw formasında beriliwin sáwlelendiriwshi oydıń formasına aytamız. Mısalı, Nókis - Qaraqalpaqstan Respublikasınıń paytaxtı. Astrologiya - ilim emes.
Oy-juwmaġı dep pikirlerde sáwlelengen bilimlerden jańa pikirde sáwlelengen bilimdi alıw processin ańlatatuġın oydıń formasına aytamız. Mısalı:
Eger geliy metall bolsa, onda ol elektr ótkizedi.
Geliy elektr ótkizbeydi.
Geliy metall emes.
Bul kórsetilgen oylawdıń tiykarġı formalarında oy mazmunınıń bólekleri arasındaġı baylanıs usılı túsiniklerde belgilerde, pikirlerde - túsinikler arasındaġı baylanısta, al oy-juwmaġında pikirler arasındaġı baylanısta kórinedi. Aytılġanlarġa tiykarlanġan halda bul baylanıslar menen belgilengen oydıń mazmunı óz betinshe ómir súrmeydi, al belgili logikalıq formalarda: túsinik, pikir, oy-juwmaġında óz sáwlesin tabadı.
Solay etip, oylawdıń logikalıq forması dep mazmunnıń jasaw hám reallıqtı sáwlelendiriwin támiyinlewshi oy mazmunınıń bólekleriniń arasındaġı baylanıs usılına, onıń dúzisilisine aytıladı. Mısalı, bir-biri menen baylanısqa iye oy-pikirdiń birewi shın bolsa, onda oy-pikirdiń ekinshiside, oydıń logikalıq emes mazmunınan ġárezsiz túrde shın boladı. Oy-pikirdiń shın bolıwı, onıń haqıyqatlıqqa sáykes keliwi menen baylanıslı. Oydıń shınlıġı - oylawdıń zárúrli shárti bolıp tabıladı. Sol sebepli, oyımız (pikirlerdi payda etiwshi) mazmunlıq jaqtan shın bolıwı shárt. Buġan qosımsha shınlıqqa erisiwdiń ekinshi shárti oylar arasında durıs baylanıstıń bar bolıw zárúrligin talap etedi. Bul shárt orınlanbasa, durıs pikirlerden de nadurıs juwmaqtıń alınıwı támiyinlenedi. Pikirlew processinde oylar arasındaġı durıs baylanıstı oylawdıń nızamları anıqlaydı. Solay etip, formaları boyınsha oylardıń arasındaġı baylanıstı formal-logikalıq nızamlar belgileydi hám olar oylardıń konkret mazmunınan ġárezsiz túrde pikirlew processinde qátelikler jiberiwden saqlaydı. Oylawdıń nızamları bul oylar arasındaġı ishki, zárúrli hám eń áhmiyetli baylanıstı sáwlelendiredi. Bunday nızamlarġa logikada birdeylik (teńlik), qarsılaspaw, úshinshisin jibermew, jetkilikli tiykar nızamları jatadı. Bul nızamlar oylawdıń tiykarġı nızamları dep aytıladı, sebebi olar logikalıq oylawdıń tómendegi qásiyetlerin: onıń anıqlılıġın, qarama-qarsılıqsızlıġın, izbe-izligin hám jetkilikli tiykarġa iye bolıwın sáwlelendiredi.