1. Oqıw materialları

SHaxs hám jámiyet. Belsendilik hám udayına kamalatqa umtılıw menen bir qatarda shaxstıń mańızlı ózgesheliklerinen biri onıń erkinligi bolıp tabıladı. Erkinliktiń joqlıġı kórinislerde júzege shıġıwı múmkin: qullıq, krepostnoylıq, qamaq, mánawiy qullıq hám t.b. Erkinliktiń joqlıġı shaxsiy juwapkershiliktiń joqlıġın ańlatadı, onısız shaxs haqqında sóz júrgiziw de múmkin emes. Bunda sonı yadta tutıw kerek, erkinlik bul anarxiya emes, óytkeni «jámiyette jasap, onnan azat bolıw múmkin emes».
Erkinlik hám juwapkershilik eki óz-ara dialektikalıq baylanısqan qarama-qarsılıqtı quraydı. Insan óziniń sociallıq minnetlerin, jámiyet aldındaġı parızın, óz minnetlerin tábiyiy bir jaġday, óz erkinligi hám sociallıq belsendiliginiń organikalık bir bólegi sıpatında qabıl qılġanında ġana haqıyqıy shaxsqa aynaladı.
Insannıń turmıslıq iskerligi onıń shaxsınıń qáliplesiwiniń tiykarġı faktorı sıpatında kórinis tabadı. Bul process dawamında tek tábiyiy hám sociallıq dún`yaġa beyimlesiw júz berip qalmastan, al bálkim insan onı óz qálewine sáykes ózgertedi. Bunda haqıyqıy insanıy, shaxsıy, sociallıq talap etilgen álem qáliplestiriledi. Jámiyettiń ózi, onıń sisteması hám dúzilisi, ondaġı múnásibetlerdi qurawshı elementler – bulardıń barlıġı shaxstıń dóretiwshilik iskerliginiń, onıń dún`yanı ózgertiwshi dóretiwshilik iskerliginiń nátiyjesi.
Usı ózgeris procesi sheksiz, óytkeni iskerlik, belsendilik insan shaxsınıń mánis-mazmunın qurawshı kúshlerdiń kórinis tabıwı, ashılıwı hám rawajlanıwı demek. Dún`yanı ózgerter eken, belsendi shaxs áyne payıttta óz qábiletleri, sheberligi, kónlikpe hám bilimlerin úzliksiz jetilistirip barġan halda ózin-ózi jaratadı. Belsendi ómiri hám isi dawamında shaxs turaqlı ráwishte socium ishindegi óz baylanısların keńeytedi. Bunda insanıy zárúrlikler sheńberi keńeyip baradı hám sonıń menen bir payıtta usı zárúrliklerdi qanaatlandırıw qurallarınıń sapa hám san jagınan ósiwi júzberedi.
Individ sociallıq pazıyletler hám sapalar kompeksin iyelew pútkil insanıy civilizaciya, jámiyettiń pútkil tariyxı tárepinen toplanġan tájiriybeni úzliksiz hám hár tárepleme ózlestiriw arqalı shaxsqa aynaladı.
SHaxstıń jámiyettegi ornın hám rolin Kanttıń tómendegi sózleri menen sıpatlaw múmkin: «Insan tek qural sıpatında emes, al bálki maqset sıpatında da wz-wzinshe bar boladı..., óziniń barlıq is-háreketlerinde ol maqset sıpatında da qaralıw zárúr»³⁰
Insan shaxsı - socium orayı. Jámiyettiń rawajlanıw tariyxı shaxstıń, ayırım alınġan insannıń wrni hám áhmiyetiniń artıp barıwı menen úzliksiz baylanıslı.