1. Oqıw materialları

SHıġıs filosofiyasında insan. Áyyemgi SHıġıs, atap aytqanda Qıtay filosofiyalıq sistemaları tiykarınan sociocentrik koncepciyalardan ibarat bolıp, olarda insan, ádette, jámiyet, socium menen organikalıq baylanıslı dep qaraladı. «Ideal múnásibetler nızamı»na adamlar ortasında, shańaraq, jámiyet, mámlekette ámel qılıw insan ómiriniń mańızlı mánisi esaplanadı; buġan jámiyette qabıl qılınġan normalar, qaġıydalar, rituallar hám usı kibilerge izzet-húrmet penen jantasıw imkaniyat jaratadı. Basqasha aytqanda, insan óz shaxsiy ómirin udayı jámiyettiń gúlleniwi, kamalatı menen ólshewi lazım, atap aytqanda, ol keyin ala shańaraq hám mámleketti jetilistiriwge háreket qılıwı ushın ózin kamal taptırıwı lazım. Usı mániste belgili áyyemgi qıtay filosofı Konfuciydiń (b.e.sh. 551-479 jj.) pikirleri dıqqatqa sazawar bolıp, ol bılay dep sabaq beredi: «is-háreketlerdiń tiykarları hám principlerin úyrenseń, jaqsılıq hám jamanlıq haqqındaġı pikirleriń (morallıq bilimler) bárkamallıqtıń eń sońġı dárejesine jetedi. Niyetler sap ham halıs bolsa, qálb rasgóy hám haq kewil boladı. Qálb rasgóy hám haq kewil bolsa, insan tuwrı jolġa kiredi, kamal tabadı. Insan tuwrı jolġa kirse hám kamal tapsa, shańaraqta tártip ornatıladı. SHańaraqta tártip húkim súrse, xalıqlardı basqarıw ańsatlasadı. Xalıqlardı basqarıw ańsatlassa, pútkil dún`ya tınısh-tatıw jasaydı»<sup>31</sup>.
Áyyemgi hind filosofiyasına adamnıń ishki dún`yasın birinshi orınġa qoyıw, yaġnıy antropocentrizm tán bolıp tabıladı. Mısalı, buddizmde nirvanaġa erisiw insannıń barlıq niyetleriniń aqırġı bas maqseti dep járiyalanadı. Nirvana jannıń sonday bir halatı bolıp, bunda hár qanday meyiller joġaladı hám ishki uyġınlıq júzege keledi, absolyut erkinlik hám sırtqı dún`yaġa ġárezsizlik tuyġısı payda boladı.
Áyyemgi hindlerniń basqa bir diniy-filosofiyalıq táliymatı – jaynizm kóz-qarasınan insan óziniń mánawiy mánis-mazmunı menen materiallıq mánis-mazmundı qadaġalaw hám basqarıwġa erisiw ushın uzaq hám awır jol – jannıń erkinlesiwi jolın basıp ótiwi lazım.
Oraylıq Aziya oyshıllarınıń kóz-qaraslarında insandı teoriyalıq aqıl basqaradı. Atap aytqanda, Farabiydiń pikirinshe, «Insan shaxsın qáliplestiretuġın, onı basqa maqluqlardan ajıratıp turatuġın hám onda insanıy qásiyetlerdi rawajlandıratuġın nárse onıń belsendi aqılı bolıp tabıladı. Bul kúsh dáslep - basında tek qábilet bolıp tabıladı, bul quwat oylaw, pikir júrgiziwge qábiletli, jaramlı, biraq turmısqa engiziwge. yaġnıy júzege shıġarıwġa qábiletsiz»<sup>32</sup>. Aqıldı turmısqa engiziw ushın, oġan sırtqı kúsh tásir etiwi kerek, bul bolsa belsendi aqıl bolıp tabıladı. Belsendi aqıl – ġárezsiz quwat bolıp, óz mánis-mazmunı, birinshi, ekinshi hám basqa sebepler mánis-mazmunı haqqında pikirley aladı. Áyne usı belsendi aqıl adam imkaniyatlarınıń sırtqı waqıyalarġa tásir etiwine hám onı rawajlandırawġa túrtki beredi. Farabiy sózi menen aytqanda, «materiallıq aqıldan ámeliy aqıldıń joqarıraq basqıshına kóteriledi hám onıń belsendi aqılġa múnásibeti quyash penen kózdi salıstırġanday boladı»<sup>33</sup>. Eger quyash bolmasa, insan nárselerdi kóre almaydı. Belsendi aqıl quyashı insan ruwxında payda bolġannan keyin, aqılıy quwat belsendi aqılġa qaraydı. Insan tábiyat gúltajı, yaġnıy aqıllı janzat. YUsuf Xas Xajibtiń pikirinshe, insan dún`yada máńgilik emes, bul dún`yaġa kelgen hár qanday adam waqtı jetkennen keyin ketedi. Insan ómiriniń qádiri neshe jıl jasaġanı menen emes, qanday iygilikli islerdi ámelge asırġanlıġı, ómirde qaldırġan izi menen belgilenedi. Ol adam álemnen ótkennen keyin bul dún`yada onnan eki qıylı, biri jaman, ekinishisi jaqsı degen at qaladı. Insan ilajı barınsha ózinen jaqsı at qaldırıwı, jaqsı alġıs alıwı lazım dep atap kórsetken.
Ulıwma alġandaa, barlıq zamanlarda insanda ulıwmalıq tiykardı izlew menen bánt bolġan. SHıġıs oylawına búgingi kúnde de insandı hám onıń sırtqı dún`ya menen baylanısın túsiniwge bolġan Batıs filosofiyasındaġıdan ózgeshe jantasıw tán bolıp tabıladı. XX ásir basında hind oyshılı S.Vivekananda bılay dep jazġan edi: «Insan tábiyattı ózine boysındırıw ushın tuwıladı hám bul orınlıdur, biraq Batıs «tábiyat» degende tek materiallıq, sırtqı dún`yanı túsinedi. Bul sırtqı tábiyat óziniń barlıq tawları, okeanları, dár`yaları, óziniń sheksiz kúshleri, sheksiz reń-báreńligi menen júdá kóterińki, lekin onnan da kóterińkirek dún`ya bar bolıp, bul insannıń ishki dún`yasıdur. Ol quyash, juldızlar, jer hám pútkil materiallıq Kosmostan joqarıraq, biziń shaxsiy kishkene ómirimizdiń tar shegarasına sıymaytuġın dún`ya bolıp tabıladı. Batıs adamı sırtqı dún`yada «óziniki» bolġanınday, bul ishki dún`yada SHıġıs adami da tap sonday «óziniki» bolıp tabıladı. Sol sebepli... Batıs mánawiy dún`ya ne ekenligin, quday ne ekenligin, insan janı ne ekenligin bilmekshi, dún`yanıń sırı hám mazmunı nede ekenligin ańlap jetpekshi bolsa, ol SHıġıs ayaqları astına iyilip, qulaq salıwı kerek. Búgingi kúnde dún`ya belgili bir mánawiy oyanıwġa mútáj eken, bunda ol kúshti SHıġıstan aladı»<sup>34</sup>.
Ibn Xaldun pikirinshe, insan tábiyatında jaqsılıq hám jamanlıq orın alġan. Eger adamlar óz halına qoyılsa hám insanıylıq ruwxında tárbiyalanbasa, onda Quday námetin qolġa kirgiziw kemnen-kem adamġa miyassar boladı. Jaqsılıq hám jamanlıq aralıġında qalıp, hár ekewinen birewin tańlaw lazım bolġanında, júdá kem adam jaqsılıq tárepine ótedi. Óytkeni insan tábiyatı jaqsılıqtan kóre jamanlıqqa meyil. Ádalatsızlıq hám basqalarġa hújim qılıw insanlarġa tán qásiyet. Sonıń ushın bádawiy jámiyette de, qala jámiyetinde de adamlardıń bir-birine jábir qılıwına jol qoymaw ushın mańızlı faktor orın alıwı zárúr<sup>35</sup>. Keltirilgen sózler tek ġana tereń mániske iye bolıp qalmastan, al bálkim házirgi dún`yanıń globallasıwı hám birden-bir insaniyattıń qáliplesiwi kóz-qarasınan ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp tabıladı.