1. O‘zbek adabiy tili va uning tarixiy bosqichlari. O‘zbek adabiy tili haqida

Ng, ng harflar birikmasi va uning vazifalari.
Ng harflar birikmasi bitta til orqa undoshini ifodalaydi. Bu harflar birikmasini ikkita alohida n va g undoshlarini ifodalovchi harflarning yonma-yon kelishidan farqlash lozim. Solishtiring: shudring, ko’ngil, dengiz, singil; menga, osmonga, kongress, shtanga.
13-mashq. Avval ng undoshi ishtirok etgan so’zlarni, keyin alohida n va g tovushlari yonma-yon ishtirok etgan so’zlarni ko’chiring.
Menga, unga, ingramoq, kenglik, mingashmoq, dengiz, tanga, jiringlamoq, ko’ngil, alanga, sening, tonggi, tungi, dangasa, singil, donga, jonga.
14-mashq. Quyidagi so’zlar tarkibidagi ng harflarining bir yoki ikki tovush ifodalashiga qarab, ikki ustunga ajratib yozing (si-ngil va sin-gan kabi)
Anglamoq, angor, angishvona, ohang, bugungi, gangimoq, dangal, dangasa, kitobingiz, dinga, dongdor, durang, tajang, ko’ringan, lagan, jangovar, jarangli, zang, zangori, ingichka, ingramoq, indinga, keyingi, kengroq, kengaymoq, kengash, kunga, ko’ngil, mang, ming, mingan, mungli.
Sh,sh va Ch,ch harf birikmalari hamda ularning vazifalari.
Sh harf birikmasi bitta til oldi, sirg’aluvchi, jarangsiz undoshni ifodalaydi.
Eslatma: S va h yonma-yon kelib, alohida tovushlarni ifodalaganda, ular orasida tutuq belgisi qo’yiladi. Masalan, as’hob, Is’hoq.
Ch harf birikmasi bitta til oldi, portlovchi, jarangsiz undoshni ifodalaydi.
15-mashq. sh, ch, ng undoshlarini o’z o’rniga qo’yib yozib oling.
Be…ik, …oy, …u…moma, …arq…unos, …er, …oynak, tara…, so’…, ma…lay, qu…, i…on, …ahar, ta…lay, ke…a…, ra…, do…, …unki, …oir, …iddat, tin…, ...a…, ma…’ala, …inni, …arf, sata…, jara…li, mu…li, i…tiyoq, a……iq, ke…
Qo’sh undoshlar talaffuzi va imlosi.
O’zbek tilidagi qo’sh undoshli so’zlarning asosiy qismi arab va boshqa tillardan o’tgan. Ba’zan qo’sh undoshlardan birining tushirib qoldirilishi so’zning ma’nosiga ta’sir qiladi: tilla-tila, qattiq-qatiq, ellar-elar, medalli-medali kabilar.
Tarkibida yonma-yon bir xil undoshlar kelgan so’zlar qo’sh undoshli so’zlardir.
Katta, hamma kabi so’zlarda qo’sh undosh qismlari aniq talaffuz qilinadi va shunday yoziladi.
Million, artilleriya kabi so’zlarda kelgan qo’sh undoshlar bir undoshdek talaffuz etiladi, lekin qo’sh undosh bilan yoziladi.
Gramm, metall, kilogram, kilovatt , kongress kabi o’zlashma so’zlar oxirida bir undosh aytilsa ham ikki harf yoziladi, lekin bunday so’zda xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qism qo’shilsa, so’z oxiridagi bir harf yozilmaydi.
Masalan, metall+lar=metallar, kilogram+mi=kilogrammi, kongress+si=kongressi.
15-mashq. Berilgan so’zlar tarkibidagi qo’sh undoshlardan birini tushiring. Ma’noda qanday o’zgarish ro’y berganini ayting.
Ushshoq, yalla, qattiq, tilla, chinni, yo’lla, silla