1. O‘zbek adabiy tili va uning tarixiy bosqichlari. O‘zbek adabiy tili haqida

4-mavzu: Grafika. Orfoepiya

Og’zaki nutqda bir necha xil talaffuz qilinuvchi tovush, qo’shimcha va so’zlardan adabiy tilga qabul qilingan bittasi to’g’ri talaffuz me’yori sanaladi.

To’g’ri talaffuz me’yorlarini o’rganuvchi tilshunoslik bo’limiga orfoepiya (yunoncha: orfo- “to’g’ri, epos- “so’zlamoq”, “nutq”) deyiladi.
Adabiytilqonuniyatiasosidato’g’riyozishqanchalikmuhimbo’lsa, to’g’ritalaffuzqilishhamshunchalikzarurdir. Talaffuznibelgilashdaesa, tovushlarningto’g’riaytilishiahamiyatlidir. Tovushlarbuzibtalaffuzqilinsa, so’zningMa’nosibuziladi, ta’siriyo’qoladi. Adabiytalaffuzqoidalarinibelgilashtovushlar, urg’u, intonatsiyakabivositalargaasoslanadi.
O’zbektilidaso’zlashuvchilaro’zbekadabiytilida, shuningdek, o’zbektiliningmahalliysharoitigaxosshevavadialectdahamso’zlashadilar. Shungako’rao’zbekadabiytilitalaffuzidialektvashevatalaffuzidanfarqqiladi. Masalan, adabiytildagikeldikso’zishevalardakeldu, kelduvuza, kelduvuz, keldimiz, galdikkabi; adabiytildagiuyerga, buyergaso’zlarishevalardao’tga, bo’tga, aqqa, baqqakabitalaffuzqilinadi. Buso’zlarningshevalardagibundaytalaffuzvariantlariadabiytilan’analarigamoskelmaydi, yanibundaytalaffuzbiryokibirtiplishevalargaxosbo’lganiuchunumumxalqtiliningtalaffuzinio’zidaaksettirmaydi, og’zakinutqdaharxillikniko’paytiradi.
Og’zakinutqningto’g’ritalaffuzqilishme’yorisifatidako’pchilikshevalargaxosbo’lgan, umumxalqtiliningtalaffuzinio’zidaaksettiradiganholatlarolinadi. Masalan, maktab, odob, kitobkabiso’zlarningoxiridabundoshiningog’zakinutqdajarangsizlashibptarzidatalaffuzetilishi; do’st, go’sht, g’isht, xursand, balandkabiso’zlarningoxiridagit, dtovushlariningog’zakinutqdatushibqolishiko’pchilikning, umumxalqtiliningtalaffuzinio’zidaaksettiradi. Albatta, bundayholatlarnito’g’ritalaffuzorfoepiyame’yorigamoskeladideyishmumkin. O’zbektiliorfoepiyasiningto’g’ritalaffuznormalarinibelgilashdafonetikaning, ayrimtovushlartalaffuziqonuniyatlariningo’rnikattadir.
Adabiytalaffuzqoidalari
Biliboling !
1. Adabiytalaffuzbutunshevalaruchunumumiybo’lganqoidalarasosidabelgilanadi. Adabiytalaffuzso’zbo’g’inlarigaurg’unito’g’riqo’yishgabog’liqbo’ladi. Odatda, onatilidagiso’zlarningoxirgibo’g’inigaurg’utushadi: kito`b- kitobxo`n- kitobxonla`r.
2. Yuklamalarurg’usiztalaffuzqilinadi: si`z-a, si`z-da, si`zmikabi.
3. O’zlashganso’zlarningko’pidaurg’ubirinchiyokiikkinchibo’g’ingatushadi: a`ql, fi`kr, va`qt, u`zr, hu`km, to`nna, muhi`m, mudi`r, muni`s, tipolo`giyakabi.
4. Chetso’zlarningurg’uolmaganoldingiotovushiatarzida, keyingibo’g’indagiurg’uliovaetovushlarito’g’ritalaffuzetiladi: dotse`nt (datsent), izoto`p (izatop), morfe`ma (marfema) kabi.
5. Obraz, traktor, direktorkabiso’zlarningoxirgibo’g’inidagia, ounlilaritalaffuzqilinmasahamyoziladi.
6. Tutuqbelgisidanoldingiunliyokiundoshcho’ziq, ajratibtalaffuzqilinadi: a’lo, Ra’no, ta’zim, ta’b, ra’y, mas’ul, qat’iy, san’atkabi.
Demak, orfoepiyaadabiytiluchunyagonatalaffuzme’yoribo’lishinitalabqiladi. Orfoepiyaningadabiytalaffuzqoidalarito’plamigaunlitovushlarningtalaffuzi, ayrimundoshtovushlarningtalaffuzi, ayrimGrammatikshakllartalaffuzikiradi. Urg’uvaintonatsiyahamto’g’ritalaffuzqilishdamuhimahamiyatgaega.