1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Bilimlarni boglanganligi yeki agregatsiyasi relevantli bilimlarni kidirishni 
jadallashuvini ta‘minlovchi asosiy usul buladi. Bilimlar eng muxim ob‘ektlar yeki 
predmetli soxa moxiyatlarining atrofida tashkil kilinadi, ya‘ni aloxida blok 

---

30 
kurinishida boglanadi va takdim etiladi, bunda ba‘zi bir ob‘ekt xakidagi bilimlarni 
kidirishda tegishli blok kidiriladi va keyin blok ichida kidirish amalga oshiriladi. 
Bloklardagi alokalar tashki va ichki buladi. 
Ichki alokalar blokning tuzilishini aks ettiradi, tashki alokalar esa ular 
(bloklar) urtasidagi uzaro bogliklikni aks ettiradi. Mantikiy alokalar bilimlar 
elementlari urtasidagi semantik munosabatlarni aks ettiradi. 
Kayta BB bilan ishlashda bilimlarni kidirish muammosi asosiy muammo 
buladi. 
Bu 
yerda 
kirishning 
umumiy 
mexanizmi 
zarurrokdir. 
Kirish 
mexanizmining vazifasi ob‘ektning ishchi xotirada mavjud bulgan ba‘zi bir 
bayenini ushbu bayenni kanoatlantiruvchi BBdagi bayenni topishdan iborat. Bu 
jarayenda ikkita boskich ajratilishi mumkin: birinchi boskichda assotsiativ 
boglanishlar buyicha BBdan kerakli ob‘ektlar roliga extimol bulgan nomzodlarni 
tanlashni amalga oshirish mumkin. Ikkinchi boskichda extimol bulgan 
nomzodlarni ob‘ektning bayeni bilan takkoslash operatsiyalarini bajarish yuli bilan 
kerakli ob‘ektlarning yakuniy tanlovi amalga oshiriladi. Kirishning bunday 
mexanizmini tashkil qilish belgilangan nomzodini yarokligi mezonini tanlash va 
janjalli vaziyatlarda ishni amalga oshirish masalalarini xal qilish bilan boglik. 
Takkoslash usulidan tanlangan ob‘ektni tasdiklash va tuzatish uchun 
foydalanish mumkin. Noma‘lum ob‘ektni tasdiklash uchun u ba‘zi bir ma‘lum 
namunalar bilan takkoslanishi mumkin . Takkoslash operatsiyalari kuyidagi 
shakllarda buladi: 
1. Sintaktik takkoslash. 
2. Parametrik takkoslash. 
3. Semantik takkoslash. 
4. Majburiy takkoslash. 
Sintaktik takkoslashda ob‘ektning nomunalari va shakllari takkoslanadi, 
ammo uning mazmuni emas. Prametrik takkoslashda takkoslash darajasini 
aniklovchi parametr kiritiladi. Semantik takkoslashda ob‘ektning shakllari emas, 
balki ularni vazifalari, ya‘ni mazmuni solishtiriladi. Majburiy takkoslash bitta 
takkoslanuvchi ob‘ekt boshkasi nuktai nazaridan kurib chiqilishi bilan ta‘riflanadi. 

---

31 
Takkoslashning boshka shakllaridan farklirok bu yerda xamma vakt xam ijobiy 
natija olish mumkin. Masala fakat majbur qilishning kuchi kandayligidan iborat. 
Majbur qilish ob‘ektlarni bayen qilish bilan boglik maxsus tadbirlari bajaradi. Agar 
bu tadbirlar takkoslashni amalga oshirishga kodir bulmasa, unda tizim 
foydalanuvchiga fakat, agar kurib chikilayetgan ob‘ektlarning ayrim ta‘riflarini 
takkoslanayetgan deb xisoblash mumkin bulgan xoldagina muvoffakiyatga erishish 
mumkinligini xabar qilish kerak. 
Ushbu mavzuda intellekt axborot tizimlarining umumiy sxemasi takdim 
etilgan, ushbu sxemaga muvofik bilimlarning tasnifi berilgan, bilimlar tartibini 
foydalanuvchining taklifiga boglikligi belgilangan, predmetli soxa uning statistik 
va dinamik bulinishi nuktai nazaridan ta‘riflangan predmetli soxani taxlil qilish, 
kayta uzgartirish, aniklash yeki tanlash vazifalari kurib chikilgan. Bilimlarning 
tizimining ishchi xotirasi va bevosita bilimlar bazasidagi takdim etish darajasi va 
faoliyati darajasi buyicha tashkil qilish usullari kurib chikilgan, bilimlarni tashkil 
qilishning asosiy jixatlari ajratilgan.