1. O'zbekiston ta’lim tizimida Media savodxonlik va axborot madaniyati
Download 1.95 Mb. Pdf ko'rish
|
media
|
O'yinlar. O'yin dam olish, ko'ngil ochish ehtiyojlarini qondirish, organizmdagi zo'
riqishni yo'qotish hamda ma'lum malaka va ko'nikmalarni rivojlantirishga yo'n altirilgan multimedia ilovalaridandir. 8. Media mahsulotini tahlil qilishda tanqidiy fikrlashning ahamiyati. Мана шундай чексиз тур ва кўринишдаги медиа маҳсулотларни истеъмолчи ҳукмига ҳавола этаётган медиа маконда адашиб қолмаслик, ахборот хуружидан ҳимояланиш, манипуляция таъсирига тушиб қолмаслик учун танқидий фикрлаш кўникмаси зарур ҳисобланади. Танқидий фикрлаш - қабул қилинаётган ёки мавжуд ахборотлар, қарашлар, фаразларга танқидий ва таҳлилий ёндашиш. Мантиқий анализ қилиб кўриш. Субектив ва холис ахборотларни ажратиш. Факт ва фикрларни фарқлай олиш.Шу ўринда танқидий фикрлаш деганда негатив фикрлаш назарда тутилмаслигига алоҳида эътибор қаратиш лозим бўлади. Мазкур кўникмани ёш медиа истеъмолчиларда тўғри ва мукаммал шакллантириш орқали 12 шарти. Шунинг учун ҳам ЮНЕСКО медиатаълимни XXI асрда маданий таълимнинг устувор йўналишларидан бири сифатида белгилаган.“Медиа - маънавий маҳсулотларнинг виртуал бозори. Бу бозорда ҳеч ким “молим ёмон”, демайди. Бузғунчи, жиноятчи, жоҳиллар ҳам ўз ғоямаҳсулотини “энг яхши буюм”, дейди. Виртуал оламда бунёдкорлик, тараққиёт учун зарур манбалар ҳам кўп. Гап одамнинг ана шу бозор таклиф этаётган маҳсулотларни харид қилишда адашмаслигига бориб тақалади. Бугунги тилда айтганда, гап медиамаданиятни тўғри эгаллашида”.1Демак, ёшлар медиаматнларни ўқиётган, медиамаҳсулотни томоша қилаётганда уларни қабул этиш, таҳлил қилиш, баҳолаш ва яратиш, замонавий жамиятда медиамаҳсулотларнинг ижтимоий, маънавий, мафкуравий, маданий контекстини тушунишлари керак. Бу эса одамнинг медиамаданияти қандайлигига боғлиқ. Украиналик педагог олима С.М.Стерденко медиамаданияти юқори кишини мана шундай тасвирлайди: “Унинг медиабоғланишлари сони ва давомийлиги режалаштирилган бўлади. Ўзига керакли ахборотни тўғри танлай олади. Ахборотга танқидий ёндашади, чунки у медианинг зарарли таъсирларини билади, қаршисида очилган медиаматнни ўз фильтридан ўтказиб, кейин қабул қилади. Медиамаҳсулотдан фойдаланишда ахлоқ меъёрларига амал қилади. Медиамаҳсулот ярата олади».Медиамаданият - турли медиа асарларни таҳлил қилиш, баҳолаш, яратиш учун зарур бўладиган билим, кўникма ва малакалар йиғиндиси. Ақлли йигитқизларнинг ўз ҳимоя қобиғи, “зирҳ”и бўлади. Улар медиамаҳсулотларни ўз «маънавий фильтр”и (мафкуравий иммунитети) орқали кўра олишади, ўқиб, томоша қилишади. Медиаматнлардаги тарғиботташвиқотни, бирёқламаликни ва бунинг сабабларини, маълумот тарқатувчининг ниятларини кўриб туришади. Бундай медиамаданият медиамаҳсулотларга танқидий ёндашувни белгилаб беради, алданишлардан асрайди 10.Media manipulyatsiya instrument sifatida. Ўтган асрда ёки янги асримизнинг бошида ҳам, оммавий ахборот воситаларини манипуляция қилиш ҳақида гап кетганда, бизда фақат бир нечта таҳдидлар бор эди: ҳукумат тарғиботчиси ва шов-шувли публицист. Улар жиддий таҳдидлар эди, аммо бу каби таҳдидлардан ҳимояланишда ҳушёрлик қолибилияти аниқ ва оддий ҳимоя сифатида ишларди. Аммо бугунги глобаллашув ва рақамлашув даврида, блогларга тобелигимиз ва интернетга асосланган медиа сиклимиз билан ҳеч нарса бўрттириш, бузиш, уйдирма ва соддалаштиришлардан қочиб қутула олмайдиган болиб қолдик.Медиа манипулятор сифатида мазкур ҳолатни англаш, уни ўз 13 файдасига ҳал этиш мураккаб эмас.Чунки унинг иши оммавий ахборот воситаларидан манипуляция иструменти сифатида фойдаланиш яъни одамларни ўзлари қилмайдиган нарсаларни қилишлари ёки ўйлашлари учун медиа орқали ундаш ҳамда таъсир ўтказишдан иборатдир. Улар худди парда ортида қўғирчоқнинг ипларини тортиб ўйнатадиган актёрларга ўхшайдилар. Бу ҳолатда актёр –манипулятор, иплар – оммавий ахборот воситалари, қўғирчоқ эса- аудиториядир. Маълумки, ижтимоий тармоқлар дастлаб сиёсий ёки манипуляция воситаси сифатида ўйлаб топилмаган: улар дўстлар ва ўртасидаги мулоқот учун эркин ва демократик маконга айланиши керак эди. Қариндошлари, бошқа обуначилар билан китоблар, филмлар, мусиқа, саёҳатлар, таомлар ҳақидаги таассуротлари билан ўртоқлашдиган, рецептлар, фотосуратлар, видео ва постлар эълон қиладиган платформага айланиши кўзланган эди. Манипуляция усуллари бугунги медиа оламда шунчалар кўпайиб бормоқдаки, уларнинг таъсир ддаражаси ҳам бир-биридан қолишмайди. 11.Manipulyatsiya usullari. Қуйида ҳозирги кунда энг кўп қўлланиладиган манипуляци усуллари ва уларга қисқача таърифлар келтирилган.1. Киберҳужум (cyberbulling) - рақамли технологиялардан фойдаланган ҳолда зўравонликни амалга ошириш усули. Бу ижтимоий тармоқларда, хабар алмашиш платформаларида, ўйин платформаларида ва мобил телефонларда бўлиши мумкин. Бу нишонга олинганларни қўрқитиш, ғазаблантириш ёки шарманда қилишга қаратилган такрорий хаттиҳаракатлардир. Масалан:– ижтимоий тармоқларда кимнингдир шармандали фотосуратлари ёки видеолари ҳақида ёлғон тарқатиш ёки жойлаштириш;– хабар алмашиш платформалари орқали хафа, ҳақоратли ёки таҳдидли хабарлар, тасвирлар ёки видеоларни юбориш”– кимгадир тақлид қилиш ва уларнинг номидан ёки сохта аккаунтлар орқали бошқаларга ёмон хабарлар юбориш.42. Троллинг (cyber trolls) – Интернет-трол ёки онлайн безорилик, Facebook постларида, блогларида, YouTube видеолари остида, форумларда ва ва Instagram каби бошқа ижтимоий тармоқларда ҳақоратомуз изоҳлар қўйиш орқали одамларни атайлаб хафа қилишга, муаммо туғдиришга ёки бевосита ҳужум қилишга уриниш. 3. Хейтинг (hate) – “Нафрат нутқи” ижтимоий тинчликка таҳдид солиши мумкин бўлган ирқи, дини ёки жинси каби ўзига хос хусусиятларга асосланган гуруҳ ёки шахсга қаратилган ҳақоратли нутқни англатади.Манипуляциянинг бу каби жуда ўткир ва таъсирли усулларидан ҳимояланишда медиа ва ахборот саводхонлиги жуда зарур ҳисобланади. Шунингдек, қуйидаги визуал ахборотда келтирилган тавсиялар орқали ҳам медиа истеъмолчилар 14 ўзларини манипуляциядан ҳимоя қилишлари ва унинг таъсирига тушиб қолишдан сақланишлари мумкин. 12 Manipulyatsiyadan himoyalanish yòllari. Медиа истеъмолчи сифатида сизга тақдим этилаётган контентни саралаш, баҳолаш ва қабул қилиш кўникмаларига эга бўлиш орқали сизўзингиз учун ҳимоя қобиғи яратишингиз мумкин. Агар бундан компитенциялар сизда ҳали мукаммал даражада шаклланмаган бўлса, медиа маҳсулотлар истеъмолида эҳтиёткор бўлганингиз маъқул, чунки ахборот чангалзорида манипуляторлар нишонига айланиб қолишингиз мумкинУмуман олганда, ахборот хавфсизлиги муаммоси ниҳоятда кўп қиррали. Унда бир нечта муҳим жиҳатларни ажратиш мумкин. Биринчидан, тўғридан-тўғри ахборот ва ахборот ресурсларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлган ахборотнинг ўзи. Aфсуски, мавжуд меъёрий ҳужжатларнинг аксарияти ахборот хавфсизлигини айнан шу шароитда кўриб чиқади, шахсий муаммолар билан чегараланиб қолади.Aхборот хавфсизлиги бу: а) хавфсизлик ҳолати, унда шахсга тегишли бўлган маълумотларга зарар етказиш хавфи йўқ; б) инсон ҳаётининг аҳволи ва ҳолати, унда ахборот билан инсонга зарар етказиш хавфи йўқ 13... 13.Media va axborot savodxonligi talimi. .........Media-ta’lim hozirgi davrda shaxs¬ning ommaviy axborot vositalari orqali rivojlanish jarayonini anglatadi. Media-ta’lim — bu media mahsulotlari bilan: • muloqot madaniyatini kommunikativ imkoniyatlari tanqidiy tafakkuri media¬matnini to‘liq qabul qilish; • intepritatsiya etish; • tahlil qilish hamda baholashdan iborat. Media-savodxonlik insonga ekranli san’atni: • televideniye; • radio; • video; • kinomotograf; • pressa; • matbuot internet va boshqalarni taqdim etadi. Manbalardan kelayotgan axborot oqimi¬dan to‘g‘ri foydalanib, o‘zining rivojlanishi uchun kerakli bo‘lgan axborotlarni o‘rganish. Hozirgi axborotlashgan jamiyatda barcha media-resurslarini tahlil qilish muhum rol o‘ynaydi. Xorijiy media-ta’limning tahlili shuni ko‘rsatadiki, talabalar o‘zining o‘qish jarayonida asosan internet, televideniya manbalaridan foydalanishadi. Jahon mediapedagogikasida media¬ning tarbiyaviy ijodiy ususllaridan foydala¬nish yo‘lga qo‘yilgan. Media-ta’lim usullari asosan kiyingi muhum bosqichlarga bo‘li¬nadi. 1. Media-nazariyasi, uning tarixi, struk¬turasi hamda tili haqida bilim olish (o‘qitish media-texnologiyasi); 2. Mediamatnlarni qabul qilishni rivojlantirish «o‘qish, anglash, tasavvurni faollashtirish, xotirani rivojlantirish, fikrni turli usullarini rivojlantirish» (kritik, ijodiy, intuitv hamda obraz yaratish). Media-ta’lim faoliyatini olib borish uchun ma’lum bir profissional bilim ko‘nikma va ko‘rsatgichlariga ega bo‘lish lozim: • maxsus yo‘naltirilgan mediata’lim soha¬sida nazariy bilimlar hamda eng so‘nggi axborotlarga ega bo‘lish darajasi; 15 motivatsiyalashgan ko‘rsatgich. Masalan, ta’lim jarayoniga: • aqliy; • visual; • sensor; • audio bo‘lgan faoliyat; • tezkor media-ta’lim sohasida metodik ko‘nikmalarini darajasi, masalan, media-manbalarni va ulardagi axborotlarni ijodiy yondashish orqali qabul qilish. Ularning kelib chiqish sabablarini sharoitlarini va harakatini o‘rganib tahlil etish tashviqotchilik harakatini olib borish va optimal natijani tallash. Kreativ (ijodiy media-ta’lim faoliyatidagi ijodiy fikrlash darajasi) (mobillilik, kommunikativlik, o‘ziga xoslik, tasavvurni rivojlantirish fantaziya kabi xususiyatlarga ega bo‘lish). 14... 14.Media va axborot savodxonligini baholash ............Media va axborot savodxonligini baholash.Media va axborot savodxonligini baxolash usuli va mezoni faol muzokaralar ob’ekti bulib kelmokda. 2010 yilda Evropa komissiyasi audiovizual media xizmatlar va media savodxonlikning rivojlanishiga nisbatan EI a’zo-davlatlari vazifalarini belgilab beruvchi direktivasini chikardi.Media va axborot savodxonligini baxolashda kupincha, individual tankidiy fikrlash kunikmalariga va media kontent ishlab chikarishga mas’uliyatli yondashuvga xamda kommunikatsiyaning boshka ishtirokchilari fikrlariga xurmat bilan karashga aloxida e’tibor beriladi. Ba’zi tadkikotchilar baxolash uchun ijtimoiy kompetensiyalar va ijtimoiy-madaniy omillar axamiyatini ta’kidlaydilar.Mazkur omillar aloxida shaxe kompetensiyalarining darajasi bilan yakkol bogliklikka ega. Ijtimoiy-madaniy omillar uz ichiga bush vaktda foydalanish mumkin bulgan mediani oladi, masalan, ma’lum bir joyda Internetga egalik kilishimkoniyati va uning sifati. Bundan tapщari, ta’lim berishda media va axborotsavodxonligining darajasi, ukuvchilarning media borasida savodxonligi dara jasining oshishiga xizmat kiluvchi ijtimoiy-madaniy omillardan biridir. Tadkikotlar, ukuvchining darsdan tashkari vaktida (uyda yoki boshka joyda) kaysidir tarafdan mediadan foydalanish bilan boglik bulgan mashgupotlari, ukuvchining media va axborot soxasidagi bilimlari bilan boglikligini kursatib berishdi. 2011 yilda Finlyandiyada olib borilgan milliy tadkikot shuni kursatdiki, mediani sinf mashgulotlari davomida va ukuv faoliyatining boshka k>finishida urgangan ukuvchilar, bunday tajribaga ega bulmagan ukuvchilarga nisbatan, media yordamida amalga oshiriladigan kommunikatsiyalarga, ijobiy munosabatda bulishadi. 15... 15.Media va axborot savodxonligi konikmalari .....Media va axborot savodxonligi ko’nikmalarinibaholash tizimi.Media va axborot savodxonligi kunikmalarini shakllantirishni Ukitishda,orttirilgan kunikma va birlamchi darajalar uzaro takkoslanib borilishi kerak.Ukuvchilarning savodxonlik darajasi mediadan foydalanish imkoniyatining vakattalar kumagining 16 mavjudligidan kelib chikib, sezilarli darajada farklanishi mumkin. MAC boshlang’ich darajasini quyidagicha tasniflash mumkin: 1. Elementar daraja • Ukish va yozish kunikmalari yuk, tip bilish kunikmalari juda kam rivojlangan • Mediadan foydalanish texnologiyalari soxasida tayanch bilimlar • Mediadan uyda foydalanish imkoniyatlari cheklangan yoki mavjud emas 2. Tayanch daraja • Urtamiyona rivojlangan ukish va yozish kunikmalari • Media texnologiyalardan foydalanish tajribasining mavjudligi (elektron pochta, Internetda axborot tezligi, onlayn mulokot) • Turli medialardan uyda foydalanish imkoniyatlari. • Yaxshi ukish va yozish kunikmasi, mediadan mustakil foydalanish tajribasi (video, televidenie, radio) • Turli xil texnik uskunalardan keng kulamda foydalanish malakasi • Turli medialardan uyda foydalanish imkoniyatlari Agar o’qituvchiga ukuvchining boshlangich darajasi ma’lum bulsa, uning kompetensiyasini kuyida keltirilgan media va axborot savodxonligining umumiydarajasi bilan takkoslashi mumkin.Media va axborot savodxonligi ko‘nikmalariIjodiy va estetik kunikmalar• Ukuvchi vokealarni uylab topib, ularni suzlab berishni biladi, syujettuzish tugrisida tushunchaga ega, kaxramonning shaxsiy tajriba va xissiyotlariniuziniki bilan takkoslaydi.• Ukuvchi uz xis- tuygularini suzlar, timsollar va musщa orkali ifodalaydi. Mediadan foydalanish roxat bagishlaydi.• Ukuvchi uz media extiyojlarini biladi va uz media tushunchalarini rivojlantirmokchi.• Ukuvchi media xabarlar ma’nosini taxdil kilishni biladi. U uz kadriyat va kursatmalarini mediada takdim etilganlari bilan takkoslashni biladi.• Ukuvchi uzligini va uziga xos xususiyatlarni media kontent yaratish jarayonida namoyon kiladi.Interfaol ko’nikmalar• Ukuvchi turli rollarni farklaydi va uzini shu rollarda tasavvur kilibkuradi. U boshka insonlarga xamdardlik bildiradi.• Ukuvchi mediada takdim etilgan turli xil nuktai nazarlarni kabul kiladi. U baxs-munozalarda ishtirok etishi, boshkalar fikrini tushunishi va ungakulok tutishi mumkin.• Ukuvchi suz erkinligi tamoyillari bilan tanish, mediadagi shaxsiy va ommaviy muxit urtasidagi fark tugrisida tushunchaga ega, mediaga jalb kilinishning turli usullarini biladi.• Ukuvchi urtoklari bilan xamkorlik kiladi, ularga yordam beradi, boshkalar bilan birga ta’lim olady.• Ukuvchi turly 17 rollarni sinab kuradi. Ukuvchi vaziyatga ta’sir kursatishi mumkinligini xis kiladi. U anik bir maksadni kuzlagan xolda, media yordamida'mulokot kiladi va ijtimoiy faoliyatda ishtirok etadi. Xavfsizlik kunikmalari • Ukuvchi media kontentga yoshi buyicha cheklovlar mavjudligini biladi, mediadan foydalanish buyicha muammolar yuzaga kelgan takdirda, kattalarga kanday murojaat kilish kerakligini biladi. • Ukuvchi Internetdan xavfsiz foydalanishni biladi va virtual makonda axborot va maxfiylikni kanday ximoya kilishni biladi. • Ukuvchi Internetda mulokot kilish me’yorlari, uzini tutish xakida tu shunchaga ega va ularga amal kiladi. • Ukuvchi Internetning koida va konunlariga amal kilgan xolda mediadan turli usullar yordamida foydalanadi. Tanksdiy taxdil kunikmalariUkuvchi fakt va uydirmalar, reklama va boshka media kontent turlariorasidagi farkni tushunadi. Ukuvchi turli janrlar va narrativ usullar bilan tanish medianingmazmuni muallif va buyurtmachining tanloviga boglikdigini xamda turli xiltalkin kilinishi mumkinligini biladi • Ukuvchi axborotni taxdil kilishi, baxolash i va nazorat kilishi mumkin, media kanday ishlashi xakida ma’lumotga ega. Unga medianing tuzilmasitanish, u media kontent kobigi ostida nima yashiringanini tushunadi.• Ukuvchi media xabarlarga shubxa bilan karaydi va stereotiplar kandayishlashini tushunadi.• Ukuvchiga medianing tijorat, siyosiy i goyaviy maksadlari ma’lum.• Ukuvchi manbalarning maksadini va maksadli auditoriyasini aniklashimumkin, takdim etilgan axborotning ishonchliligi, anikligi, axamiyati, xolisligi va ochikdik darajasini baxolashi mumkin. 16... 16.Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari togrisidagi qonuni. ...........Kiberqonunlar Milliy qonunlar. 2002 yil 12 dekabrda O‘zbekistonRespublikasining 439-II – sonli “Axborot erkinligi prinsiplari vakafolatlari to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. Ushbu qonun 16 moddadaniborat bo‘lib, unda xususan, quyidagilar belgilangan:1-modda. Ushbu Qonunning asosiy vazifalariUshbu Qonunning asosiy vazifalari axborot erkinligi prinsiplariva kafolatlariga rioya etilishini, har kimning axborotni erkin vamoneliksiz izlash, olish, tekshirish, tarqatish, foydalanish va saqlash huquqlari ro‘yobga chiqarilishini, shuningdek axborotning muhofazaqilinishini hamda shaxs, jamiyat va davlatning axborot borasidagixavfsizligini ta’minlashdan iborat. 17... 17.Ozbekiston Respublikasida kiberjinoyatlarga qarshi javobgarliklari qanday? ..........O‘zbekiston Respublikasida kiberjinoyatlarga qarshi javobgarliklarquyida keltirilgan.O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeks:155-modda. Axborotdan foydalanish qoidalarini buzish- Axborot tizimidan foydalanish maqsadida unga ruxsatsiz kiribolishda ifodalangan axborot va axborot tizimlaridan foydalanishqoidalarini buzish - fuqarolarga eng kam ish haqining uchdan bir qismidan bir baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. - 18 Axborot tizimlarining ishini buzishga olib kelgan xuddi shunday huquqbuzarlik, xuddi shuningdek kirish cheklangan axborot tizimlarini axborot-hisoblash tarmoqlariga ulash chog‘ida tegishli himoya choralarini ko‘rmaganlik — fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. - YUridik va jismoniy shaxslarning axborot tizimlarini xalqaro axborot tarmoqlariga qonunga xilof ravishda ulash, bu tarmoqlarga tegishli himoya choralarini ko‘rmasdan ulanish, xuddi shuningdek ulardan ma’lumotlarni qonunga xilof ravishda olish— - fuqarolarga eng kam ish haqining ikki baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — besh baravaridan yeti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. - O‘zganing elektron hisoblash mashinalari uchun yaratilgan dasturi yoki ma’lumotlar bazasini o‘z nomidan chiqarish yoxud qonunga xilof ravishda undan nusxa olish yoki bunday asarlarni tarqatish — fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. 18... 18.Dunyo mamlakatlaridagi media va axborot savodxonligi taraqqiyoti. ......Dunyoda media-ta’limini ahamiyati turli xalqaro tashkilotlar UNESKO tashkilotining rezolyutsiya hamda tavsiyalarida media-ta’lim muhumligi alohida ta’kidlanib, media-ta’lim rivojlanishini qo‘llab-quvvatlagan (mediaeducation barcha turlari elektron, bosma, grafik, media va boshqalar) hamda turli texnologiyalar bilan uzviy bog‘langan holda rivojlanadi va insonlarni quyidagi faoliyatlarga yo‘naltiradi. 1. Media-matnlarni tahlil qilish tanqidiy anglash va yaratish. 2. Media-mahsulotlarni (matn, video-audio) manbalarini toppish va ular¬ning quyidagi: • siyosiy; • iqtisodiy; • madaniy; • iqtisodiy xususiyatlarini aniqlash va ularni asl ma’nosini o‘rganish. 3. Media-mahsulotlarini tushunish. 4. Shaxsiy media-mahsulotlarini yaratish tarqatish va ularga qiziqadigan audito¬riyaga ega bo‘lish. 5. O‘rganish hamda yaratgan media mahsulotlarni hayot tarzini aniqlash. Media-ta’lim — bu butun hayot uchun konsep¬siyasi deyiladi. 19..... 19.Media va axborot savodxonligi tushunchasi va uning ahamiyati? ....Media va axborot savodxonligi (MAS) tushunchasining mohiyati Media va axborot savodxonligi – «soyabon», ya’ni bir tushuncha mazmunida ikki ma’no birlashgan atama sifatida YUNESKO tomonidan tavsiya etilgan. Uning mohiyatini anglash uchun har bir tushuncha o‘zagini bilish zarur. «Media» atamasi (lotincha - medium, ya’ni vosita, vositachi, usul) turli ko‘rinishdagi kommunikatsiya va axborot vositasini anglatadi. Media tushunchasi mazmuniga axborotni yaratish, nusxalashtirish, tarqatish vositasi hamda mualliflar va ommaviy auditoriya o‘rtasida axborot almashinuvining texnik vositalari kiradi. Bugungi kunda media atamasidan OAV yoki mass-media tushunchalarining sinonimi sifatida foydalaniladi. Hozirgi zamon jamiyati taraqqiyotiga medialarning ta’siri yil sayin 19 oshib borib, ular vositasida insonlar atrof-voqelikni ijtimoiy va ruhiy jihatdan anglamoqda va baholamoqda. Zamonaviy medialarning asosiy jihatlari sirasiga tadqiqotchilar kreativlik (yaratuvchanlik, ijodkorlik) va innovatsiyalarni kiritmoqda. Mazkur atamaga aynan shunday tavsif www.edu.jobsmarket.ru saytida keltirilgan. SHu bilan birga boshqa manbalarda ham media istilohiga shu tarzdagi tavsiflar berilganini ko‘ramiz. «Media - ommaviy axborot vositalari, ham keng, ham maxsus auditoriyaga mo‘ljallangan ko‘ngilochar takliflarni tavsiya etuvchi, yangilik, axborot va reklama axborotini tarqatishga yo‘naltirilgan ko‘p sonli va serqirra funksiyalarni amalga oshiruvchi kommunikatsiya kanallaridir». Aksariyat hollarda mutaxassislar media atamasi o‘zagida aynan ushbu tavsifni ko‘radi. SHunga qaramasdan, mazkur istilohning tor mazmuni ham mavjud. Ayrim tadqiqotchilar mazkur atama mazmunida alohida axborot muhiti sifatida aynan OAVni, boshqalari esa – aniq axborot tashuvchini nazarda tutadi. Kommunikatsiya kanali sifatida medialar sirasiga mutaxassislar bosma nashrlar, elektron OAV, shu jumladan Internet, reklamaning tashqi vositalari va, xatto, pochta tarqatmasini, ya’ni, tovar yoki xizmatlar sotuvchisi va iste’molchi o‘rtasidagi hayotmamot zvenosi funksiyasini bajaruvchi barcha omillarni kiritadi” 20.... 20.Medianing auditoriyaga tasiri qanday? .......Bugungi kunda axborot olamida Internet, internet-televideniye, internet-radio, elektron pochta, onlayn-video kabi ko‘plab yangi axborot tarqatish texnologiyalari tez sur’atlar bilan rivojlanib, ularning auditoriyasi va ta’sir doirasi tobora kengayib borayotganligiga guvoh bo‘lmoqdamiz. Bunday axborot vositalariga asosan yoshlar juda katta qiziqish bilan qarashi va ulardan keng foydalanishini hisobga olsak, haqiqatdan ham, bu masalaning naqadar ulkan ahamiyatga ega ekanini anglash qiyin emas. Ma’lumki, aholi o‘rtasida, jumladan, yosh avlod ongida dunyoda, yon-atrofimizda bo‘layotgan voqea-hodisalar, yangiliklar haqidagi fikrlarning shakllanishida ommaviy axborot vositalari katta rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham bugungi kunda zamonaviy ta’lim tizimiga yana bir muhim vazifa — bolalarni turli manbalardan, birinchi navbatda, televizor, Internet va mobil telefoni kabi axborot uzatuvchi vositalardan olinayotgan turli axborotlarni to‘g‘ri qabul qila olishga o‘rgatish vazifasi yuklatilmoqda. Farzandlarimiz har qanday axborotlarning sifati va ishonchliligini baholay olishlari, axborotlardan to‘g‘ri foydalana bilishlari, tanlay olishlari va har bir ma’lumotga tanqidiy yondashishni o‘rganishlari zarur. Shu bilan birga, Internet, televideniye, kino, radio, video, mobil telefoni, turli ma’lumotlar aks etgan slayd va suratlar kabi aloqa va ma’lumot uzatuvchi vositalarning jadal rivojlanib borishi hayotimizni sifat jihatdan o‘zgartirib, ko‘plab yangi muammolarni, masalan, axborot madaniyatini shakllantirish hamda o‘sib kelayotgan avlodning axborot xavfsizligini ta’minlash muammolarini yuzaga keltirmoqda. Mazkur jarayonda Mediata’lim o‘quvchini mustaqil fikr yuritishga, ijodkorlik faoliyatlarini rivojlantirishga, axborot olish, uni qayta ishlash, umumlashtirish, xulosa chiqarishga o‘rgatib, yoshlarning 20 dunyoqarashi, intellektual salohiyatining rivojlanishiga va kamol topishiga zamin yaratadi. 21..... 21.Ozbekistonda virtual olamni yoshlar axloqiga salbiy tasiridan himoyalanish va oldini olishning ustuvoryonalishlari ........Dissertatsiyaning «O‘zbekistonda virtual olamni yoshlar axloqiga salbiy ta’siridan himoyalanish va oldini olishning ustuvor yo‘nalishlari» deb nomlangan uchinchi bobida ѐshlarni internet va undagi buzg‘unchi g‘oyalarga qaramlikdan xalos etishning ma’naviy-axloqiy va intellektual yo‘llari va virtual axborot tahdidini bartaraf etishning zamonaviy innovatsion usul va vositalari hamda virtual (elektron) axborot vositalari va ѐshlarning ijtimoiy fikrini monitoring qilish tizimini takomillashtirish masalalari tahlil etilgan. Hozirgi davrda tamaddun texnologik va ijtimoiy o‘zgarishlar bilan namoѐn bo‘laѐtgan tarixiy davrni boshdan kechirmoqda. Jamiyatda yuz beraѐtgan jaraѐnlar ikki muhim masalani qo‘ymoqda. Bularning birinchisi – ijtimoiy moslashuv muammosi, kishilar va jamiyatning ushbu o‘zgarishlarga moslashishga hozirligi muammosidir. Ikkinchi masala, demokratiya va tenglikka tegishlidir. Zamonaviy texnologiyalar sohasida o‘qish narxining balandligi sanoatlashgan va bir muncha kamroq rivojlangan mamlakatlar, ѐsh va keksa avlod o‘rtasidagi jarlikni kengaytirib yuborishi mumkin. 22....... 22.Axborotni tekshirish usullari va vositalari. .......медиадаги ахборотларни текшира олиш, фактчекинг инструментлардан хабардорлик ўта муҳим ҳисобаланди. Келинг энди ахборотларни текшириш алгоритмини кўриб чиқамиз. 1-қадам. Aввало, тўғри хулоса қилиш учун ахборотнинг фақат қизиқарли сарлавҳасини эмас, балки бутун янгиликни охиригача ўқиймиз. Бугун, айниқса хусусий нашрларда сенсацион сарлавҳали ахборотларни бериш, асосий қисмда эса бутунлай бошқа нарса ҳақида гапириш урфга кирган. 2-қадам. Матн стилистикасига аҳамият берамиз. Имловий ва услубий хатолар тўлиб ётган, тўғридан-тўғри таржима бўлган, тушуниб бўлмас матнларни, шунингдек, "Шок! Шок! Шок!", "Буни дарҳол ўқинг!" ва ҳоказо чақириқларни кўрганингизда бу хабарни ташлаб қолдирган маъқул. Жиддий хабарлар бундай бошланмайди. 3-қадам. A хборот манбасини аниқлаштирамиз, одатда бундай манбалар ҳаволалар орқали берилади, кириб расмий манбани топмагунимизча биринчи манбани қидириб кўришимиз лозим. Биринчи манба ишончли бўлсагина ахборотни бошқаларга улашиш тўғри бўлади. Сифатли контент яратувчи, ишончли ахборот манбалари доим биринчи манбага ҳавола кўрсатиб ўтади. Ҳавола берилмаган бўлса, унда бу хабарга ҳам шубҳа билан қараш лозим. Биринчи навбатда ахборотнинг бирламчи манбаини топиш лозим. Шу ўринда эътиборингизни Имом Ал-Бухорий ва унинг “Саҳиҳ ҳадислар”ига қаратмоқчимиз. Ахир саҳиҳ сўзи ҳадиснинг сифати бўлиб, “саҳиҳ ҳадис” дегани “хатодан ҳоли бўлган ишончли ҳадис” деган маънони англатади. 21 Аллома томонидан ҳадисларни йиғиши ва ҳаққоний текшириши фактче- кингнинг ўзига хос кўриниши десак, муболаға бўлмайди. Манбани текши- риш масаласига келсак, агар ал-Бухорий бирор кимсадан бир нечта яхши ҳадис ёзиб олса-ю, сўнг ўша кишининг фарзандига қанд ваъда қилиб бер- маганини ёки алдаганининг гувоҳи бўлса, ундан ёзиб олган ҳадисларини ўчирар экан. Оддий нарсаларда ҳаттоки, ёш болани алдашга қодир инсон- нинг келтирган ўгитларию, билдирган фикрини шубҳали ҳисоблар экан. Худди шунга ўхшаб, фактчекингда агар мақоладаги фикр “аноним манба ахборотига кўра”, деб кўрсатилган бўлса, бу манбада баён этилган факт- ларни аниқ билиши мумкинлигини тасдиқловчи тафсилотлар кўрсатилиши шарт. Агар манба умуман кўрсатилмаган бўлса, унда материалнинг асосий тезислари бўйича Google қидирув тизими орқали излаш самара бериши мумкин. Агар бирламчиманбани топиш мумкин бўлмаса, унда бу сохта маълумот ёки виждонсиз журналистнинг ижод маҳсули ҳисобланади. Ҳар иккиси ҳам бирдек ёмон сифатга эга. Буёғига теран фикр юритиб, қандай шароитда муайян манбадан кўрсатиб ўтилган маълумотлар келиши мумкин эканлигини ўйлаб кўриш керак. 4-қадам. Aгар ахборот расмли контентдан иборат бўлсачи, унда бунинг биринчи манбасини қандай топишимиз мумкин? Аудиторияни ишонтириш учун энг самарали восита фотосурат ҳисобланади. Манипулятив таъсир доираси ҳам кенг. Фотофейкларни аниқлаш осон бўлмаса ҳам, уларни текшириб кўришнинг имкони бор, бунда бизга Reverse Image Search платформалари ёрдамга келади 23..... 23. Axborotni filtrlash konikmalarini rivojlantirish. .......... 22 24.Ijtimoiy tarmoqdagi axborot manbalarini tekshirish algoritmlari Келинг энди ахборотларни текшириш алгоритмини кўриб чиқамиз. 1-қадам. Aввало, тўғри хулоса қилиш учун ахборотнинг фақат қизиқарли сарлавҳасини эмас, балки бутун янгиликни охиригача ўқиймиз. Бугун, айниқса хусусий нашрларда сенсацион сарлавҳали ахборотларни бериш, асосий қисмда эса бутунлай бошқа нарса ҳақида гапириш урфга кирган. 2- қадам. Матн стилистикасига аҳамият берамиз. Имловий ва услубий хатолар тўлиб ётган, тўғридан-тўғри таржима бўлган, тушуниб бўлмас матнларни, шунингдек, "Шок! Шок! Шок!", "Буни дарҳол ўқинг!" ва ҳоказо чақириқларни кўрганингизда бу хабарни ташлаб қолдирган маъқул. Жиддий хабарлар бундай бошланмайди. 3-қадам. Aхборот манбасини аниқлаштирамиз, одатда бундай манбалар ҳаволалар орқали берилади, кириб расмий манбани топмагунимизча биринчи манбани қидириб кўришимиз лозим. Биринчи манба ишончли бўлсагина ахборотни бошқаларга улашиш тўғри бўлади. Сифатли контент яратувчи, ишончли ахборот манбалари доим биринчи манбага ҳавола кўрсатиб ўтади. Ҳавола берилмаган бўлса, унда бу хабарга ҳам шубҳа билан қараш лозим. Биринчи навбатда ахборотнинг бирламчи манбаини топиш лозим. Шу ўринда эътиборингизни Имом Ал- Бухорий ва унинг “Саҳиҳ ҳадислар”ига қаратмоқчимиз. Ахир саҳиҳ сўзи 23 ҳадиснинг сифати бўлиб, “саҳиҳ ҳадис”дегани “хатодан ҳоли бўлган ишончли ҳадис” деган маънони англатади. Аллома томонидан ҳадисларни йиғиши ва ҳаққоний текшириши фактче- кингнинг ўзига хос кўриниши десак, муболаға бўлмайди. Манбани текши- риш масаласига келсак, агар ал-Бухорий бирор кимсадан бир нечта яхши ҳадис ёзиб олса-ю, сўнг ўша кишининг фарзандига қанд ваъда қилиб бер-маганини ёки алдаганининг гувоҳи бўлса, ундан ёзиб олган ҳадисларини ўчирар экан. Оддий нарсаларда ҳаттоки, ёш болани алдашга қодир инсон-нинг келтирган ўгитларию, билдирган фикрини шубҳали ҳисоблар экан. Худди шунга ўхшаб, фактчекингда агар мақоладаги фикр “аноним манба ахборотига кўра”, деб кўрсатилган бўлса, бу манбада баён этилган факт-ларни аниқ билиши мумкинлигини тасдиқловчи тафсилотлар кўрсатилиши шарт. Агар манба умуман кўрсатилмаган бўлса, унда материалнинг асосий тезислари бўйича қидирув тизими орқали излаш самара бериши мумкин. Агар бирламчи манбани топиш мумкин бўлмаса, унда бу сохта маълумот ёки виждонсиз журналистнинг ижод маҳсули ҳисобланади. Ҳар иккиси ҳам бирдек ёмон сифатга эга. Буёғига теран фикр юритиб, қандай шароитда муайян манбадакўрсатиб ўтилган маълумотлар келиши мумкин эканлигини ўйлаб кўриш керак.4-қадам. Aгар ахборот расмли контентдан иборат бўлсачи, унда бунинг биринчи манбасини қандай топишимиз мумкин? Аудиторияни ишонтиришучун энг самарали восита фотосурат ҳисобланади. Манипулятив таъсир доираси ҳам кенг. Фотофейкларни аниқлаш осон бўлмаса ҳам, уларни текшириб кўришнинг имкони бор, бунда бизга Reverse Image Search платформалари ёрдамга келади.Ижтимоий тармоқдаги ахборот манбаларини текшириш алгоритми. 1-қадам. Ижтимоий тармоқда фойдаланувчининг саҳифаси қачон очилганини текширинг.Баъзан янги аккаунтлар дезинформация тарқатиш ва мистификация учун яратилади. Twitterнинг фойдали функцияларидан бири шундаки, у янги дизайнли профилнинг қачон очилганини кўрсатиб туради.2- қадам. Фойдаланувчининг фаоллигини ўрганинг. У ким билан дўстлашган, ким билан ёзишади, профилига кимларни қўшган, нима ҳақида ёзади, нима ҳақида гапиради? Ижтимоий тармоқ инсоннинг ўзаро алоқалари ва таъсири ҳақида кўпгина маълумотларни беради.3-қадам. Фойдаланувчининг бошқа ижтимоий тармоқдаги аккаунтларини изланг.Излаган одамнинг исми интернетнинг яна қайси саҳифасида учрайди?Уни қидиришда Spokeo, peekyou.com дан фойдаланинг. WebMii ва Linkedln 31орқали бошқа маълумотларни олишга уриниб кўринг.4-қадам.Қаерда жойлашгани ҳақидаги маълумотларни солиштиринг. Twitter, Facebook ва бошқа платформалар фойдаланувчиларга ўз постларини жой билан боғлаш имконини беради. Бу одамнинг ҳақиқатдан ҳам гапирган жойида бўлганини аниқлашга ёрдам 24 берувчи белгидир.5-қадам. Тасвир бўйича қайта қидирувдан фойдаланинг. Қайд этилишича, яқинда олингандек кўринган фото кўпинча эски сурат бўлиб чиқиши мумкин. Буни текшириш учун Google Reverse Image Search ёки TinEyeдан фойдаланинг. Интернетда ушбу тасвир аввалроқ пайдо бўлганини кўрасиз. Мазкур функция мини-атюра видео учун ҳам ишлайди – қидирув хизмати бу онлайнни яна қаерда кўришингиз мумкинлигини айтади.25.Media va axborot texnologiyalari kónikmalari ijodiy va estetik kónikmalar 31.Raqamli dunyo va raqamli fuqarolikning huquqlari. Raqamli huquq g‘oyasi Internet tarmog‘I paydo bo‘lishi bilan dunyoga keldi. Raqamli qonunchilik shakllanish jarayonini boshdan o‘tkazib, doimiy o‘zgarishlarga yo`z tutmoqda. Hozir tarmoqda o‘zini to‘g‘ri tutish va xavfsizlik ko‘nikmalarini shakllantirish uchun uning murakkab qoidalarini o‘rganishning ayni vaqti. Raqamli etika haqida gapirganda kengroq ko‘lamda xulq va o‘zaro ta’sirni nazarda tutamiz, raqamligi giena esa – axborot xavfsizligining turli darajalarda namoyon bo‘lishiga oid qoidalardir. Ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchilari moliyaviy va kiber jinoyatlar oldida ojiz bo‘lib qolyaptilar, tarmoqda himoya borasida esa aniqva tushunarli normalar hali-hano`z mavjud emas. Shu bois, raqamligi giena qoidalari-endilikda tavsiya emas, har kim uchun real ehtiyojdir! Download 1.95 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|