1. Pedagogik tadqiqotning o'ziga xos uslubiy tamoyillari

2. Pedagogik tadqiqot usullari
Pedagogik tadqiqotlarni olib borishda ma'lum ilmiy usullar qo'llaniladi.
Pedagogik tadqiqot usullari - Bu muntazam aloqalar, aloqalar, bog'liqliklarni o'rnatish va ilmiy nazariyalarni qurish uchun ilmiy ma'lumot olish usullari.
Pedagogikada ham pedagogik usullardan, ham boshqa fanlardan olingan usullardan keng foydalaniladi: psixologiya, sotsiologiya, fiziologiya, matematika va boshqalar. Pedagogik tadqiqotlar olib borishda Umumiy nazariy usullar: tahlil, sintez, taqqoslash, induksiya, deduksiya, abstraksiya, umumlashtirish, konkretlashtirish, modellashtirish; sotsiologik usullar: savol-javob, suhbat, baholash; Ijtimoiy-psixologik usullar: sotsiometriya, test, trening; Matematik usullar: darajalash, masshtablash, korrelyatsiya.
Pedagogik tadqiqot usullari shartli ravishda quyidagilarga bo'linadi nazariy va empirik (amaliy).
Nazariy usullar tadqiqot ilmiy faktlarni aniqlashtirish, kengaytirish va tizimlashtirish, hodisalarni tushuntirish va bashorat qilish, olingan natijalarning ishonchliligini oshirish, mavhum bilimdan aniq bilimga o'tish, turli tushunchalar va gipotezalar o'rtasidagi munosabatlarni o'rnatish, ular orasida eng muhim va ikkinchi darajalilarini ajratib ko'rsatish imkonini beradi.
Keling, ba'zi nazariy tadqiqot usullarini tavsiflaymiz.
Tahlil - o'rganilayotgan butunning tarkibiy qismlarga aqliy parchalanishi, hodisaning individual xususiyatlari va sifatlarini tanlash.
O'rganilayotgan bir xil hodisani ko'p jihatdan tahlil qilish mumkin. Hodisani har tomonlama tahlil qilish uni chuqurroq ochib berishga imkon beradi.
Sintez - hodisaning belgilari, xususiyatlarining semantik (mavhum) bir butunlikka aqliy bog'lanishi.
Biroq, sintez shunchaki yig'ish emas, balki semantik aloqadir. Agar biz hodisalarni oddiygina bog'laydigan bo'lsak, ular o'rtasida hech qanday bog'lanish tizimi paydo bo'lmaydi, faqat individual bog'lanishlarning xaotik to'planishi hosil bo'ladi.
Har qanday ilmiy tadqiqotda tahlil va sintez bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir.
Taqqoslash - ko'rib chiqilayotgan hodisalar o'rtasidagi o'xshashlik va farqlarni o'rnatish.
Taqqoslashda, birinchi navbatda, taqqoslash asosini aniqlash kerak - mezon.
Muayyan hodisalarni bir-biri bilan solishtirish uchun ulardagi ma'lum xususiyatlarni ajratib ko'rsatish va ularning taqqoslanadigan ob'ektlarda qanday ifodalanganligini aniqlash kerak. Shubhasiz, taqqoslashning ajralmas qismi har doim tahlildir, chunki hodisalarda taqqoslash paytida o'lchanadigan xususiyatlarni ajratib olish kerak. Taqqoslash hodisalarning xususiyatlari o'rtasida ma'lum munosabatlarni o'rnatish bo'lganligi sababli, taqqoslash jarayonida sintez ham qo'llanilishi aniq.
Abstraktsiya - - ob'ektning har qanday xususiyati yoki atributini uning boshqa atributlari, xususiyatlari, aloqalaridan aqliy abstraktsiya qilish.
Spetsifikatsiya - aqliy rekonstruksiya, ob'ektni avvaldan ajratilgan abstraktsiyalar asosida qayta yaratish (mantiqiy tabiatiga ko'ra, u abstraksiyaga qarama-qarshidir).
Umumlashtirish - jarayonlar va hodisalardagi umumiy xususiyatlarni ajratib ko'rsatish, ya'ni o'rganilayotgan narsalarni umumlashtirish.
Hodisalarni bir-biri bilan taqqoslab, tadqiqotchi hodisalarning umumiy xususiyatlarini aniqlaydi va ikkinchisi asosida hodisalarni bir semantik guruhga birlashtiradi. Umumlashtirish qanchalik ishonchli bo'lsa, hodisalarning muhim belgilari shunchalik taqqoslangan.
Modellashtirish - jarayonlar va hodisalarni ularning real yoki ideal modellari yordamida o‘rganish.
Induksiya vachegirma - empirik tarzda olingan ma'lumotlarni umumlashtirishning mantiqiy usullari. Induktiv usul fikrning alohida mulohazalardan umumiy xulosaga, deduktiv usul esa umumiy mulohazadan muayyan xulosaga o'tishni o'z ichiga oladi.
Kimga empirik (amaliy) usullar tadqiqotlar o'z ichiga oladi: ma'lumotlarni to'plash va to'plash usullari(kuzatish, suhbat, so'roq, test va boshqalar); nazorat qilish va o'lchash usullari(miqyosi, tilim, testlar); ma'lumotlarni qayta ishlash usullari(matematik, statistik, grafik, jadval); baholash usullari(o'z-o'zini baholash, reyting, pedagogik kengash); tadqiqot natijalarini pedagogik amaliyotga joriy etish usullari(tajriba, tajriba o'rganish, keng miqyosda amalga oshirish) va boshqalar.
Keling, ushbu usullarning ba'zilarini batafsil ko'rib chiqaylik.
Nazorat - muayyan pedagogik hodisani maqsadli, tizimli o‘rganish. Pedagogika fanida kuzatish keng qo'llaniladi. Bu ilmiy materialni to'plashning asosiy usuli ham, umumiy metodologiyaning bir qismi bo'lgan yordamchi ham bo'lishi mumkin. Kuzatish o'z-o'zini kuzatish bilan birga eng qadimgi tadqiqot usuli hisoblanadi.
Kuzatish tadqiqot usuli sifatida insonning davom etayotgan hodisalarni oddiy idrok etishidan ajratib turadigan bir qator xususiyatlarga ega. Ulardan asosiylari:
kuzatishning maqsadga muvofiqligi;
kuzatishning analitik xarakteri. Kuzatuvchi umumiy rasmdan tahlil qilinadigan, baholanadigan va tushuntiriladigan alohida tomonlarni, elementlarni, aloqalarni ajratib ko'rsatadi;
kuzatishning murakkabligi. Kuzatilgan narsaning muhim tomonini ko'zdan chetda qoldirmaslik kerak;
tizimli kuzatish. Kuzatilganlarning birgina “lavhasi” bilan cheklanib qolmasdan, balki ko'p yoki kamroq uzoq muddatli (uzoq) kuzatuvlar asosida statistik barqaror munosabatlar va munosabatlarni aniqlash, kuzatilganlarning o'zgarishi va rivojlanishini aniqlash kerak. ma'lum bir davr.
Kuzatishlarning ko'plab turlari mavjud bo'lib, ular turli mezonlarga ko'ra bo'linadi.
Vaqtinchalik tashkilot tomonidan ajratish davomiy va diskret(alohida vaqt oralig'ida) kuzatish.
Hajmi bo'yicha kuzatish sodir bo'ladi keng (qattiq), eng batafsil kuzatish uchun mavjud bo'lgan xatti-harakatlarning barcha xususiyatlari qayd etilganda yoki bir butun sifatida kuzatilishi mumkin bo'lganlar guruhining kuzatishlari amalga oshirilganda. Ousemaxsus (tanlangan) kuzatish hodisaning yoki alohida ob'ektlarning individual tomonlarini aniqlashga qaratilgan.
Ma'lumot olish yo'li bilan kuzatish sodir bo'ladi to'g'ridan-to'g'ri (to'g'ridan-to'g'ri) kuzatuvchi kuzatuv davomida bevosita ko‘rilgan faktlarni qayd etganda; va bilvosita (vositachilik), ob'ekt yoki jarayonning o'zi to'g'ridan-to'g'ri emas, balki uning natijasi kuzatilganda.
Kuzatuvchi va kuzatuvchi o'rtasidagi bog'lanish turiga ko'ra farqlash kiritilgan va kiritilmagan kuzatish. Kiritilgan kuzatuv kuzatuvchining o'zi xatti-harakatlarini tekshirayotgan guruh a'zosi deb hisoblaydi. Tadqiqotchi niqoblangan va kuzatishning maqsadlari yashiringan ishtirokchi kuzatuvi jiddiy axloqiy muammolarni keltirib chiqaradi. DA qo'shilmagan kuzatish tadqiqotchining pozitsiyasi ochiq, bu hodisani tashqi tomondan idrok etish.
Shartlariga ko'ra ajratish dala kuzatuvlari(tabiiy sharoitda) va laboratoriya(maxsus uskunalar yordamida).
Rejaga ko'ra farqlash norasmiy (bepul) kuzatish va rasmiylashtirilgan (standartlashtirilgan). norasmiy kuzatish uni amalga oshirishning oldindan belgilangan doirasi, dasturi va tartibi mavjud emas. U kuzatuvchining xohishiga qarab kuzatish predmetini, ob'ektini va xarakterini o'zgartirishi mumkin. Rasmiylashtirilgan kuzatish oldindan o'ylangan dastur bo'yicha olib boriladi va ob'ekt yoki kuzatuvchi bilan kuzatish jarayonida nima sodir bo'lishidan qat'i nazar, unga qat'iy rioya qiladi.
Foydalanish chastotasi bo'yicha kuzatishlardir doimiy, takroriy, bitta, ko'p.
Ma'lumot olish yo'li bilan ajratish bevosita va bilvosita kuzatish. To'g'ridan-to'g'ri - bu tadqiqotchining o'zi olib borganida bunday kuzatish va bilvosita- hodisalarni bevosita kuzatgan boshqa odamlar tomonidan tasvirlash orqali kuzatish.
Kuzatish turi ob'ektning tabiatiga va qo'yilgan maqsadlarga bog'liq.
Har qanday usul singari, kuzatishning ham ijobiy va salbiy tomonlari bor.
Qadr-qimmat bu usul sizga quyidagilarga imkon beradi:
mavzuni to'liq o'rganish;
tabiiy sharoitlarda;
ko'p qirrali munosabatlar va namoyonlarda.
Kamchilik bu usul bu:
Ko'p sonli odamlarni, hodisalarni qamrab olishga imkon bermaydi; o'rganilayotgan jarayonga faol aralashish, uni o'zgartirish yoki ataylab muayyan vaziyatlarni yaratish; aniq o'lchovlarni olish;
ko'p vaqt talab etadi;
kuzatuvchining shaxsi bilan bog'liq xatolar ehtimoli mavjud;
Muayyan hodisa va jarayonlarni kuzatish imkonsiz bo'lishi mumkin. Pedagogik kuzatish ilmiy tadqiqotning ancha passiv shaklidir. Ko'proq faol shakl hisoblanadi tadqiqot suhbati. Suhbat ilmiy tadqiqot usuli sifatida pedagoglarning ham, pedagoglarning ham muayyan pedagogik fakt va hodisalarga nisbatan fikri va munosabatini aniqlash imkonini beradi va shu orqali bu hodisalarning mohiyati va sabablarini chuqurroq tushunishni shakllantiradi. Suhbat zarur ma'lumotlarni olish yoki kuzatish davomida tushunilmagan narsalarni aniqlashtirish uchun mustaqil yoki qo'shimcha tadqiqot usuli sifatida ishlatiladi. Shu sababli, suhbatlar orqali olingan ma'lumotlar ob'ektivroqdir. Suhbatga qo'yiladigan talablar:
dastlabki tayyorgarlik;
suhbatdoshni ochiqchasiga chaqirish qobiliyati;
"peshonaga" savollar berishning maqsadga muvofiq emasligi;
savollarning aniqligi, xushmuomalalik, ishonch.
Suhbat oldindan belgilangan reja asosida olib boriladi, aniqlanishi kerak bo'lgan masalalar yoritiladi. Suhbat suhbatdoshning javoblarini yozmasdan, erkin shaklda olib boriladi. Suhbat turi intervyu.
Suhbat o'tkazayotganda tadqiqotchi ma'lum bir ketma-ketlikda berilgan oldindan rejalashtirilgan savollarga amal qiladi. Javoblarni ochiq yozib olish mumkin.
Yuqorida muhokama qilingan tadqiqot usullari, barcha afzalliklari bilan, bitta kamchilikka ega: ularning yordami bilan olim nisbatan cheklangan miqdordagi ma'lumotlarni oladi va bu ma'lumotlar etarli darajada vakillik qilmaydi, ya'ni ular kam sonli sub'ektlarga tegishli. Shu bilan birga, ko'pincha muayyan masalalarni ommaviy o'rganish kerak bo'ladi. Bunday hollarda anketa usuli qo'llaniladi.
Anketa - maxsus ishlab chiqilgan anketalar (so'rovnomalar) yordamida materialni ommaviy yig'ish usuli. Anketalarning har xil turlari mavjud: ochiq, javobni o'z-o'zidan qurishni talab qiladi va yopiq, unda siz tayyor javoblardan birini tanlashingiz kerak; yarim yopiq (yarim ochiq) - tayyor javoblar beriladi va siz o'zingizning javoblaringizni qo'shishingiz mumkin; nominal, test mavzusining nomini talab qilish va anonim - javoblar muallifini ko'rsatmasdan; to'la va kesilgan; propedevtik va boshqaruv va hokazo.
Shuningdek amal qiladi Ballar bilan "Polar" so'rovnomasi. Analogiya bo'yicha, o'z-o'zini baholash va boshqalarni baholash uchun anketalar tuziladi. Masalan, shaxsiy xususiyatlarni o'rganishda anketalarga besh balli shkala kiritiladi:

Tirishqoq
Mas'uliyatli						Mas'uliyatsiz
Iqtidorli						qobiliyatsiz

Keyin har bir sifat shkala bo'yicha baholanadi.
Ballar soni har xil bo'lishi mumkin, jumladan ijobiy va salbiy gradatsiyalar (-5, -4, -3, -2, -1, 0, +1. +2, +3, +4, +5).
Sinov - qat'iy nazorat ostida o'tkaziladigan barcha fanlar uchun maqsadli, bir xil imtihon, bu pedagogik jarayonning o'rganilayotgan xususiyatlarini ob'ektiv o'lchash imkonini beradi.
Sinov (ingliz tilidan test - test, tadqiqot) - standartlashtirilgan o'lchash tartibi. Odatda u turli xil topshiriqlar, savollar, vaziyatlar bo'lishi mumkin bo'lgan nisbatan qisqa testlar seriyasidan iborat.
Sinov o'lchov vositasi sifatida ishlaydi, shuning uchun u qat'iy va aniq talablarga javob berishi kerak. Tasodifiy tanlangan vazifalar to'plamini test deb atash mumkin emas. Sinov sifati ular tomonidan belgilanadi ishonchlilik(sinov natijalarining barqarorligi), haqiqiyligi(testning diagnostika maqsadlariga muvofiqligi), vazifalarning farqlash kuchi(sinovning o'rganilayotgan xarakteristikaning zo'ravonlik darajasiga ko'ra sinovdan o'tganlarni bo'lish qobiliyati).
Pedagogik eksperiment - pedagogik jarayonni qasddan o'zgartirish, jarayonni o'zgartirish natijalarini chuqur sifat tahlili va miqdoriy o'lchash.
Kuzatish kabi pedagogik eksperiment ham asosiy tadqiqot usuli hisoblanadi. Ammo kuzatish jarayonida tadqiqotchi passiv tarzda o'zini qiziqtirgan jarayonlarning namoyon bo'lishini kutsa, eksperimentda uning o'zi bu jarayonlarni keltirib chiqarish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
Ikki turdagi eksperiment mavjud: laboratoriya va tabiiy. Laboratoriya tajribasi- Bu sun'iy, laboratoriya sharoitida o'tkaziladigan tajriba.
tabiiy tajriba sinov predmeti uchun odatiy muhitda amalga oshiriladi. Bu mavzuda paydo bo'ladigan keskinlikni istisno qiladi, kim uning ustida tajriba o'tkazilayotganini biladi.
Yechilayotgan tadqiqot muammolarining xususiyatiga qarab, ham laboratoriya, ham tabiiy tajribalar bo'lishi mumkin aniqlash yoki shakllantiruvchi. Tajribani aniqlash- hozirgi holatni, mavjud pedagogik faktlarni (formativ eksperiment oldidan) ochib beradi.
Formativ (o'quv, o'zgartiruvchi, ijodiy) eksperiment - bu biror narsaning faol shakllanishi. Aniqlash va nazariy tushunish asosida yangi pedagogik hodisalar ajratiladi va kiritiladi, ularning haqiqati tekshiriladi.
Tajriba bo'lishi mumkin uzoq va qisqa muddatga.
Pedagogik eksperimentga qo'yiladigan talablar:
bolalar salomatligiga xavf tug'dirmaslik;
aniq salbiy natija bilan tajriba o'tkazmang.
Pedagogik eksperiment o'tkazishda kamida ikkita guruh sub'ektlari tashkil etiladi: boshqaruv va eksperimental. Ushbu guruhlardagi natijalarni taqqoslash, davom etayotgan pedagogik faoliyatning umumiy shartlarining tengligini hisobga olgan holda, pedagogik jarayonga kiritilgan o'sha yangiliklarning samaradorligi yoki samarasizligi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi.
Hujjatlarni o'rganish ham pedagogik tadqiqot usuli hisoblanadi. hujjat Axborotni uzatish yoki saqlash uchun mo'ljallangan shaxs tomonidan maxsus yaratilgan ob'ekt deyiladi.
Ma'lumotni aniqlash shakliga ko'ra mavjud:
yozma hujjatlar(asosan tom ma'nodagi matnni o'z ichiga oladi);
statistik ma'lumotlar(ma'lumotlar asosan raqamli);
ikonografik hujjatlar(kino va fotografiya hujjatlari, rasmlar);
fonetik hujjatlar(magnitafon, gramofon, kassetalar);
texnik mahsulotlar(chizmalar, hunarmandchilik, texnik ijodkorlik). Yozma hujjatlarga sinf jurnallari, kundaliklar
talabalar, o‘qituvchilarning ishchi (kalendar) rejalari, o‘quv rejalari, o‘quvchilarning tibbiy daftarlari, yig‘ilish bayonnomalari, dasturlar, talabalar daftarlari, testlar va boshqalar.
Pedagogik tadqiqot usullariga quyidagilar kiradi pedagogik tajribani o'rganish va umumlashtirish. Bu usul amaliyot holatini tahlil qilishga qaratilgan.
O'rganish ob'ekti bo'lishi mumkin ommaviy tajriba - yetakchi tendentsiyalarni aniqlash; salbiy tajriba- tipik xato va kamchiliklarni aniqlash; innovatsion tajriba- ta'lim va boshqaruv jarayonlari tashkilotchilari faoliyatida yangi, samarali bo'lgan elementlarni aniqlash va umumlashtirish.
Pedagogik kengash usuli o'quvchilarni o'rganish natijalarini jamoaviy muhokama qilish va baholash, shaxsning ayrim xususiyatlarini shakllantirishda mumkin bo'lgan og'ishlarning sabablarini aniqlash va aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish usullarini birgalikda ishlab chiqishni o'z ichiga oladi.
DA o'tgan yillar yanada keng tarqalmoqda sotsiometrik usullar, guruh a'zolarining ijtimoiy-psixologik munosabatlarini miqdoriy parametrlarda o'rnatishga imkon beradi. Ushbu usullar kichik guruhlarning tuzilishini va ushbu guruhdagi shaxsning holatini baholashga imkon beradi, shuning uchun usullar ham deyiladi. jamoani tarkibiy tahlil qilish usullari.
Maxsus guruh matematik usullar va tadqiqot materialiga statistik ishlov berish usullari.
Pedagogikada matematik va statistik usullar so'rov va eksperiment usullari bilan olingan ma'lumotlarni qayta ishlash, shuningdek, o'rganilayotgan hodisalar o'rtasidagi miqdoriy munosabatlarni o'rnatish uchun ishlatiladi. Ular eksperiment natijalarini baholashga yordam beradi, xulosalarning ishonchliligini oshiradi va nazariy umumlashtirish uchun asos yaratadi. Olingan natijalarni maxsus formulalar yordamida matematik usullar bilan qayta ishlash aniqlangan bog'liqliklarni grafikalar, jadvallar va diagrammalar shaklida vizual ravishda ko'rsatish imkonini beradi.
Bular pedagogikada qo'llaniladigan eng muhim tadqiqot usullaridir. Aytish kerakki, ushbu usullarning har biri o'ziga xos rolni bajaradi va pedagogik jarayonning faqat ma'lum tomonlarini o'rganishga yordam beradi. Har tomonlama o'rganish uchun tadqiqot usullari birgalikda qo'llaniladi.
Har bir fanning o'ziga xos ilmiy metodologiyasi va shunga mos ravishda u xizmat ko'rsatadigan amaliyot o'ziga xos nisbatan mustaqil yondashuvlar yoki tamoyillar orqali ochib beriladi. Pedagogikada bu yaxlit, shaxsiy, faollik, ko‘p predmetli, madaniy, etnopedagogik, antropologik yondashuvlar bo‘lib, uning uslubiy tamoyillarini ifodalaydi.
1. Pedagogika fani hozirgi davrda har qachongidan ham muhim rivojlanish davriga kirdi. Chunki mustaqil O‘zbekiston Respublikasining kelajagi unda kamol topayotgan yosh avlod tarbiyasiga bog‘liq. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun Prezidentimiz I.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining I - chaqiriq 2 -sessiyasida
“O‘zbekiston siyosiy - ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” haqida qilgan ma’ruzasida pedagogik tadqiqotlar oldiga muhim talablar qo‘ydi.
“Zamonaviy yuksak texnologiyalarda ishlay oladigan, bozor Qonunlariga mos yangicha fikrlay biladigan mutaxassislarni tayyorlash hozirgi kun vazifasi” ekanligi va buning uchun “Maktab - o‘rta -oliy ta’lim, Ijtimoiy - tadqiqot institutlari shaklidagi Ijtimoiy - ma’rifiy komplekslarni vujudga keltirish lozimligini ta’kidladi.
O‘zbekiston Oliy Majlisining IX sessiyasida Prezidentimiz ta’limni isloh qilish sohasidagi katta vazifalarni belgilab berdi. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini qabul qildi. Bu pedagogik Ijtimoiy tadqiqot ishlariga yanada ma’suliyat bilan yondoshishni taqozo etadi. Chunki Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi pedagogik tadqiqotlar oldiga katta va mas’uliyatli vazifalarni qo‘ydi.Dasturda “Fan bilan ta’lim jarayoni aloqalarini rivojlantirish” sohasidagi vazifalar alohida belgilab berildi.
Pedagogik Ijtimoiy - tadqiqot ishlari bilan faqat Ijtimoiy xodimlargina emas, balki maktab o‘qituvchilari ham shug‘ullanishlari, ularning ijodiy ishlari ta’lim- tarbiya jarayonini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Hozirgi davrda tarbiya muammosi bilan juda ko‘p jamoatchilik shug‘ullanmokda. Bu sohada pedagoglardan tashqari filosoflar, sotsiologlar, psixologlar ham keng tadqiqot ishlarini olib bormokdalar.
Tarbiya ya’ni pedagogik muammolarga bunday qiziqishni shuni bilish bilan izog‘lash mumkinki, O‘zbekiston Respublikasining istiqloli davrida tarbiyaning roli yanada oshib bormokda. Pedagogika fani kelajak avlodni tarbiyalashning asoslarini belgilab berishi lozim.
Pedagogika fanining rivojlanishi faqat Ijtimoiy xodimlarning tadqiqotlari bilangina kifoyalanib qolmaydi.Bu ishga keng o‘qituvchilar ommasi - intellegentlar ham bosh qo‘shsa, fanning rivojlanishi ancha yuqori bo‘ladi. Pedagogika tajribalarni umumlashtirish, uning yutuqlarini amaliyotga qo‘llash, pedagogika fanining va maktabdagi o‘quv tarbiyaviy jarayonlar samaradorligiga ta’sir qiladi.
Hozirgi kunda pedagogika fani faqat yosh avlodni shakllantirish uchungina muhim bo‘lib qolmay, balki uning roli jamiyatning hamma sohalarida muhim bo‘lmokda. Hozirgi davrda ishlab chiqarishda yoki halq xo‘jaligining biror - bir sohasida kompleks tarbiyaviy tadbirlarni qo‘llamasdan turib biror bir natijaga erishish mumkin emas.
Jamiyatda juda ko‘p umumiy, iqtisodiy va tashkiliy muammolar bir vaqtda u yoki bu jihatdan tarbiyaviy muammolar ham bo‘lib kolmokda.
Insoniyat faoliyati orkali bo‘ladigan munosabatni 2 ga bo‘lish mumkin.
Hozirgi davrda pedagogikaning metodologik muammolari ayniksa o‘tkir tus oladi. O‘zbekiston Respublikasining istiqloli munosabati bilan istiqlol mafkurasi shakllandi.
Juda boy Ijtimoiy, ma‘naviy, madaniy, diniy merosimizni qayta tiklaniish ularni zamon ruhi talabi bilan uyg‘unlashtirib faqat shaxsiy, milliy manfaat kasb yetilib qolmasdan umumjahon ma‘naviy, ijgimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga ulkan hissa bo‘lib qo‘shilishini ta’minlash bugungi pedagogikaning vazifasidir. Chunki jahonda hali xorijiy davlatchilik bozor iqtisodiyotiga o‘tish tajribalarida ma’naviyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan uyg‘un holda rivojlantirilmayapti. Prezidentimiz ma’naviyatni aql, axloq, ongli amaliy faoliyatda shakllaiib rivojlanishi haqida gapirib:" Ma’naviyat - taqdirning ehsoni emas. Ma’na­viyat inson qalbida kamol topishi uchun u qalban va vijdonan aql va qo‘l bilan mehnat qilishi kerak”, degan edilar. Ma’naviyat insonda shakllanishi lozim bo‘lgan aqliy, axloqiy, intellektual, amaliy, jismoniy sifatlar majmuasi bo‘lishi bilan bir qatorda olamning ruhiy energetik, botiniy quvvati bilan ham uyg‘undir. Buni Prezidentimiz o‘zlarining "O‘zbekiston - XXI asrga intilmoqda" nomli ma‘ruzalarida quyidagicha juda yaqqol asoslab berdilar: “Ma‘naviyat haqida gap ketar ekan, men avvalo insonni ruhiy poklanish va yuksalishga da’vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon-irodasi, e’tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg‘otadigan qudratli botiniy kuchni tasavvur qilaman”. Xuddi ana shu yangi, keng qamrovli, chuqur Ijtimoiy g‘oya, yangicha fikr, ta’lim-tarbiyani yangicha metodologik asosini boshlab beruvchi yo‘nalinshdir.
Halk ta’limi tizimi yaslidan boshlab, oliy o‘quv - tarbiya muasasalari boshqarmalarini rivojlantirish sohasida kompleks tadbirlar ishlab chiqishni, o‘quv tarbiya - ishlari darajasi hozirgi davr talabi asosida yaxshilashni, ta’lim metodlarini takomillashtirishni, pedagogik kadrlar malakasini oshirishni va ularni tayyorlashni davr talabi asosida yaxshilashni talab etadi. Bu masalalarni muvaffaqiyatli hal etishi, ko‘p tomonlama o‘qituvchilarning pedagogika fani arboblari va halk ta’limi organlarining umummetodologik tayyorgarligiga bog‘liq.
Xozirgi taraqqiyot tarbiyaning muhim masalalarini birinchi planga qo‘ymokda, mafkuraviy ishlarni kuchaytirish, ta’limning mazmunini milliylashtirish, uni takomillashtirish, ta’limning tashkiliy shakl va metodlarini takomillashtirish, nazariy va amaliy masalalarini hal qilishga yangicha yondashish,metologik muammolar ustida ko‘proq fikr yuritishni talab qilmoqda. Umumiy ma’lumot muammosi hozirgi davrdagi eng muhim muammolaridan biridir, bu uning hozirgi davr talabiga javob berishi milliyligi, umuminsoniy sifatlarni shakllantirishga xizmat qilish, o‘quv materiallarini tashkil qilish va tanlash prinsplariga mos bo‘lishi kabilardir. Bular Ijtimoiy bilimlarning ko‘payib borayotgan hajmi bilan maktabda ularga o‘rganish sharoitlari o‘rtasidagi ziddiyatni yo‘qotishga yordam beradi. Ta’lim - tarbiya metodlari, tajribalarni tushinish va unga ijodiy yondoshish, ta’limning tashkiliy shakllari, vositasita va usullarining nazariy asoslanish, uni boshqarish va mantiqiy to‘zilmasi ko‘pincha o‘qituvchining metodologik tayyorgarligiga bog‘liq.
2. Ijtimoiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchilarning asosi vazifasi - Ijtimoiy tatqiqotga tegishli barcha tushunchalar tizimini to‘la tushunib aytish, taqiqot ishlarini to‘g‘ri tashkil etish, ma’lum bir mavzuning mazmuni va mohiyatini boshqalarga aniq va ravshan yetkazib berish kabi tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
Ijtimoiy tushunchalar tarixiy shakllanish davrida ma’lum bir narsa yoki hodisaning aniq bir hususiyati yoki biror jarayonni kechish qonuniyatini bildiradi. Shuning uchun ham har bir tadqiqotchi o‘z ishini boshlashdan oldin o‘z sohasi va Ijtimoiy tadqiqotga oid tushunchalarni o‘rganib, ularni chuqur tahlil qilishi, qaysi biri qay mazmunda ishlatilishi maqsadga muvofiq ekanligini aniqlab borishi maqsadga muvofiq.
Tushuncha deb, muayyan bir narsa yoki hodisaning eng umumiy va muhum hususiyatlarni, belgi va qirralarini ifodalovchi so‘z yoki so‘z birikmasiga aytiladi.
Tushunchalar narsa va hodisalarni obyektiv hususiyatlari hamda ulardagi qonuniyatlarini to‘la aks ettirishi lozim.
Ijtimoiy faoliyat, hali ma’lum bo‘lmagan qonuniyatlarni,ya’ni yangi bilimlarni aniqlab berish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun, asosiy tushunchalar talqinini “bilim” degan tushunchaga ta’rif berishdan boshladik.
Bilim bir butunlikni tashkil qiluvchi qismlar orasidagi ularning ichki zaruriyatidan kelib chiqqan bog‘liqlikdir. Bu bog‘liqlik narsa va xodisaning tabiatan, ya’ni tadrijidan kelib chiqib, bizning ixtiyorimizdan tashqari o‘zi mavjud. Shuning uchun xam uni qonuniyat, deb yuritiladi.
Bilim - narsa yoki xodisaning xususiyati, ichki qonuniyatidan kelib chiqib, qoidalar umumiy ta’rif, tushuncha va atamalar shaklida namoyon bo‘ladi.
Narsa va xodisalarning qandaydir xususiyati yoki ularni tashkil qiluvchi qismlar orasidagi zaruriy bog‘liqlikni kishi tafakkuri orqali his qilishlik egallashlik – bilish deyiladi.
Bilish jarayoni aqliy safarbarlik orqali tafakkur faoliyati natijasida sodir bo‘ladi.
3. Insonning boshqa mavjudotlardan farqi shundaki, u faoliyat ko‘rsatish qobiliyati ega. Shuning ma’lum bir maqsad sari qilgan harakatini faoliyat deyiladi. Oldiga qo‘ygan maqsad turi va harakatiga qarab inson faoliyati bir necha turga bo‘linadi. Har qandey faoliyat sohasining provard maqsadi yo shaxsiy, yoki jamoa, yohud butun davlatning ma’lum bir ehtiyojini qondirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Har bir harakat uch xil faoliyat turlaridan tashkil topgan. Bular-amaliyot, ilm va fan.
Amaliyot, bu aniq shaxs, jamoa, yoki butun jamiyatning muayan ehtiyojidan kelib chiqib, tabiiy unsur yoki hodisalarni shu maqsadga bo‘ysundirish yo‘lida qilinadigan tartibli harakatidir. Agar inson bu harakat tartibini va tabiiy unsur yo hodisaning hususiyat hamda qonuniyatlarini bilib olgan bo‘lsa, u o‘z amaliyotini shunga asoslanib ijro etadi. Agar bu bilimlardan habardor bo‘lmasa, uni bilishga intiladi.Odatda bu bilimni uni biluvchi shaxsdan yoki shu soha fanidan olishi mumkin bo‘ladi. Shu soha fanidan ham topa olmasa, shu soha ilmiga murojat qiladi.
Ijtimoiy -tadqiqotlar olib borish yo‘li bilan obyektiv borliqdagi bir butunlikni, ya’ni narsa va xodisani tashkil qiluvchi qismlar orasidagi qonuniy bog‘liqlikni aniqlaydigan faoliyat turidir. Ilm aniqlagan bilimlar fanning mulki bo‘lib qoladi.
Ta’lim va tarbiyaning birligi tamoyili. Kishilarda bilim berish va bu bilimlarni amaliyotda qo‘llay olishga o‘rgatish hamda ularni umumiy rivojlantirishni bir butunlikda amalga oshirishni taqozo etadi.
Bir butun ta’lim-tarbiya jarayonida ikki o‘zaro bog‘liqlik – hayotni bilish va unga amaliy munosabatini targ‘ib toptirish jarayoni namoyon bo‘ladi. Ta’lim bilan tarbiya o‘rtasida ma’rifiy jarayonining butunligini ta’min etuvchi uzviy bog‘liqlik mavjud. Bu jarayonda ta’lim yetakchi rolni o‘ynaydi. Chunki bilimni bermay turib insonni bu bilimni hayotga tadbiq qilishni o‘rgatib bo‘lmaydi. Ammo bilim berishdan maqsad bu bilimni hayotga qo‘llashlikdir. Shuning uchun ta’lim berish ketidan albatta bu bilimni amalda ishlatishga o‘rgatish ya’ni tarbiya jarayoni bo‘lishi shart.
Ta’lim tarbiya jarayonini amalga oshirishda umumiy tamoyil sifatida amal qilinishi shart bo‘lgan didaktikaning asosiy qonuniyatlarni tasnifini berar ekanmiz, dars berishda ularning hammasiga birday amal qilinishi shart ekanligini ham ta’kidlab o‘tish darkor. Chunki bu tamoyillarning birontasiga amal qilinmasa, ta’lim-tarbiya jarayonining umumiy metodologiyasiga amal qilinmagan bo‘lib, ta’lim-tarbiya beruvchi ko‘zlagan maqsadiga yeta olmaydi. Didaktikaning bu tamoyillaridan tashqari, har bir fandan dars o‘tish jarayonidi muayyan darsdan ko‘zlangan maqsad ko‘rsatkichlar va qonuniyatlarini ham hisobga olish zarur.
Bu yerda inson faoliyatlarini murakkabi hisoblangan maorif sohasidagi eng umumiy, umumiy va xususiy metodologiyalarga amal qilish yo‘llari ko‘rib chiqildi. Inson faoliyatining boshqa sohalarida, shu jumladan boshqa ilm sohalarining tadqiqot ishi jarayonida ham xuddi shunday uch xildagi metodologik aoslarning ikkala qismini belgilab olib, o‘z faolitida ularga amal qilinsa kishi ko‘zlagan maqsadiga tez va yanglishsiz yetib boradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Mavlonova R.A., To’rayev O.T., Xoliqberdiyev K.M. - «Pedagogika» T., «O’qituvchi » - 2008 yil.

2. Bo’ri Ziyomuhedov. “Ilm hikmati.” Abu Ali Ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti. 1999 y
3. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida” gi Qonuni (Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori). 1997 yil. T.,“Sharq” nashriyoti.
4.R.Mavlonova, N.Vohidova, N.Raxmonqulova. «Pedagogika nazariyasi va tarixi». Darslik. Fan va texnologiyalar, T., 2010 yil.

w.w.w. /pedagog/ uz..

3w.w.w. /ziyo.net/