1. QuruQlik suvlari hosil bo‘lishining

Ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar
Berilgan:
1) daryo havzasi va unda doimiy kuzatishlar olib boradigan meteorologik stansiyalarning joylashish sxemasi(1.1-rasm);
2) meteorologik stansiyalarda kuzatilgan o‘rtacha ko‘p yillik yog‘in miqdorlari(1.1-jadval).
1.1-jadval
Meteorologik stansiyalarda kuzatilgan o‘rtacha ko‘p yillik yog‘in miqdorlari, mm

Stansiyalar tartibi	1 10	2 11	3 12	4 13	5 14	6 15	7 16	8 17	9 -
YOg‘in miqdori	518 481	502 481	492 467	505 461	482 464	487 459	491 433	477 413	471 -

Ishni bajarish maqsadida qo‘yilgan vazifalar


O‘rganilayotgan daryo havzasiga yoqqan yog‘in qatlami:
1) o‘rtacha arifmetik usul;
2) kvadratlar usuli;
3) mediana-tortish usuli;
4) izogietlar usuli bilan aniqlansin.
5) hisoblashlar natijalari tahlil etilsin.


Ishni bajarish tartibi


1. Daryo havzasiga yoqqan yog‘in qatlamini o‘rtacha arifmetik usul bilan aniqlash.
Bu usul juda oddiy hisoblanib, amalda er yuzasi holati bir jinsli bo‘lgan havzalar uchun qo‘llaniladi. Bu usulda yog‘in qatlamining o‘rtacha qiymatini aniqlash uchun havzada mavjud bo‘lgan meteorologik stansiyalar bo‘yicha aniqlangan yillik yog‘in qatlamlarining yig‘indisi ( ) stansiyalar soni(n)ga bo‘linadi, ya’ni:

2. Daryo havzasiga yoqqan yog‘in qatlamini kvadratlar usuli bilan aniqlash.
Bu usulda daryo havzasi ma’lum o‘lchamdagi kvadratlarga bo‘linadi(1.1-rasm). Ular havza maydonining katta kichikligi va meteorologik stansiyalar soniga bog‘liq holda 0,5; 1,0; 1,5; 2,0 sm² o‘lchamlarda olinishi mumkin. So‘ng kvadrat markaziga ayni shu kvadratda joylashgan meteorologik stansiyada o‘lchangan yog‘in miqdori yoziladi. Bo‘sh qolgan kvadratlar esa interpolyasiya usuli bilan to‘ldiriladi. Agarda stansiya kvadratlar chegarasiga tushib qolsa, unda kuzatilgan yog‘in miqdori har ikki qo‘shni kvadratga tegishli bo‘ladi. Ba’zan bitta kvadratga ikki yoki undan ko‘p stansiyalar tushib qolishi mumkin. U holda kvadrat markaziga ularning o‘rtacha arifmetik qiymati yoziladi. Hamma kvadratlar markazlaridagi yog‘in miqdorlarining yig‘indisi ni kvadratlar soni(N)ga bo‘lib, daryo havzasiga yoqqan yog‘in qatlamini aniqlaymiz:



Hisoblashlarning aniqligini tekshirish maqsadida kvadratlar o‘lchami o‘zgartirilib, hisoblashlar takrorlanadi. Ularning farqi 5% dan ortmasligi lozim.
3. Daryo havzasiga yoqqan yog‘in qatlamini mediana-tortish usuli bilan aniqlash.
Mediana tortish usulida daryo havzasining har bir meteostansiyaga tegishli qismlari ajratiladi. Buning uchun daryo havzasining sxemasida keltirilgan meteorologik stansiyalar joylashgan nuqtalar to‘g‘ri (shtrixli) chiziqlar bilan shunday tutashtirilishi kerakki, natijada uchburchak to‘rlari hosil bo‘lsin(1.2-rasm). So‘ng har bir uchburchak tomonlarining o‘rtasidan perpendikulyarlar o‘tkaziladi. Daryo havzasining ana shu perpedikulyarlarning tutashishi natijasida chegaralangan qismi uning ichida joylashgan meteorologik stansiyaga tegishli bo‘ladi.
SHundan keyin:
1) har bir stansiyaga tegishli maydonning yuzasi(f_i) aniqlanadi;
2) maydonning yuzasi(f_i) ayni stansiyadagi yog‘in miq­dori(X_i)ga ko‘paytiriladi.
Hisoblashlar natijalari 1.2-jadvalda keltirilgan.
1.2-jadval
YOg‘in qatlamini mediana tortish usuli bilan aniqlash

Stansiya	YOg‘in miqdori, mm	fi, planimetr bo‘laklarida	Ko‘paytma, fi · Xi
1	518	36	18648
2	502	90	45180
3	492	52	25584
4	505	62	31310
5	482	74	35668
6	487	24	11668
7	491	88	43208
8	477	54	25758
9	471	50	23550
10	481	56	26936
11	481	78	37518
12	467	64	29888
13	461	38	17518
14	464	56	25984
15	459	45	20655
16	433	48	20784
17	413	44	18172
Yig‘indi	-	959	458029

Ko‘paytmalarning yig‘indisi ni daryoning havza maydoni(F)ga bo‘lib, yog‘in qatlamini aniqlaymiz: