1. QuruQlik suvlari hosil bo‘lishining

Bug‘lanishning mohiyati shundan iboratki, suyuq yoki qattiq holatdagi suv gaz(bug‘) holatiga o‘tadi. Bug‘lanish jadalligi bug‘lanuvchi yuzaning haroratiga bog‘liq. Temperatura qancha katta bo‘lsa, suv molekulalari shuncha tez harakat qilib, o‘zaro molekulyar tortishish kuchini engadi va atmosferaga o‘tadi. SHu tarzda bug‘langan suv molekulalarining bir qismi balandlikka ko‘tarilish jarayonida to‘yinish nuqtasiga etib, o‘zaro birlashadi va og‘irlik kuchi ta’sirida er sirtiga tushadi. Bu jarayon kondensatsiya deyiladi.
Suv molekulalari atmosferaga o‘tgach, gravitatsion kuchlar ta’sirida yuqoriga ko‘tarila boshlaydi. Ularning o‘rnini esa suv yuzasidan yangi ajralgan molekulalar egallaydi. Bu jarayon diffuzion bug‘lanish deyiladi.
Agar bug‘lanuvchi yuzaga yaqin balandlikda ma’lum omillar(shamol, temperatura farqi) ta’sirida yuzaga kelgan ko‘tariluvchi yoki pasayuvchi havo oqimlari mavjud bo‘lsa, bug‘lanish jadallashadi. Bu jarayon konveksion bug‘lanish deyiladi.
Bug‘lanish jadalligi namlik etishmasligiga bog‘liq. Namlik etishmasligi(d) berilgan temperaturada havoda mavjud bo‘lgan suv bug‘larining miqdori-mutlaq namlik(e₂₀₀) bilan shu temperaturada to‘yingan suv bug‘lari(e₀) farqi sifatida aniqlanadi:

d = e₀- e₂₀₀ .

Mutlaq (absolyut) namlik deb 1 m³ havoda mavjud bo‘lgan gramm hisobidagi suv bug‘lariga aytiladi. Mutlaq namlikni suv bug‘larining elastikligi sifatida mb da ham ifodalash mumkin. Uning qiymati meteorologik stansiyalarda qurilma balandligi-2 metrda o‘lchanadi va shuning uchun e₂₀₀ ko‘rinishida belgilanadi.
To‘yingan suv bug‘larining elastikligi(e₀) meteoro­logik stansiyada qayd etilgan havo temperaturasi bo‘yicha maxsus jadvaldan aniqlanadi(2.2-jadval).
Qor va muzliklar yuzasidan bug‘lanish jarayonida qattiq holatdagi suv molekulalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri gaz holatiga o‘tadi. Bu jarayon vozgonka deb ataladi.
Suv bug‘larining qor qoplami va muzliklar yuzasida kondensatsiyalanishi sublimatsiya deyiladi.
Bug‘lanish bevosita suv yuzasidan va er sirti-quruqlikdan bo‘lishi mumkin. Ular miqdori va jadalligi jihatidan keskin farq qiladi.
Er sirti-quruqlikdan bo‘ladigan yalpi bug‘lanish quyidagilardan tashkil topadi:
1) tuproqdan bug‘lanish;
2) o‘simliklar orqali bug‘lanish-transpiratsiya;
3) o‘simlik qoplami tanasida ushlab qolingan yog‘inlar hisobiga bug‘lanish.
Bug‘lanish miqdori quyidagi usullar bilan aniqlanadi:
1) bug‘latgichlar usuli;
2) suv balansi usuli;
3) turbulent diffuziya usuli;
4) issiqlik balansi usuli.
Bug‘lanish miqdorini aniqlashning yuqorida qayd etilgan usullarining qo‘llanish sohalari, ularda foydalaniladigan qurilmalar-suv va tuproq bug‘latgichlarini ishlatish tartibi, ularning afzalliklari yoki kamchiliklari darsliklar[3,4,7] va qo‘llanmalar[9,15]da keng yoritilgan.
Cuv yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanishni B.K.Davidov, S.N.Kritskiy, M.F.Menkel, K.I.Rossinskiy, B.D.Zaykov va boshqalar o‘rganganlar. Bu masala bilan O‘rta Osiyoda A.M.Nikitin, N.E.Gorelkin, V.N.Reyzvix kabi olimlar shug‘ullanganlar.
Bug‘lanishning har qanday turi kabi, suv yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanish ham eng avvalo nam etishmasligi-d va shamolning tezligi(u)ga bog‘liqdir. Suv yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanishni hisoblash uchun olimlar tomonidan quyidagi ifodalar taklif etilgan:
1) B.K.Davidov ifodalari:
a) uncha katta bo‘lmagan suv omborlari yuzasidan bo‘ladigan oylik bug‘lanishni hisoblash ifodasi:

bu erda: -o‘rtacha oylik namlik etishmasligi, -o‘rtacha oylik shamol tezligi.

b) yuqoridagi ifodaning soddalashtirilgan ko‘rinishi:

YUqoridagi har ikki ifodaning farqi 4-10 foizni tashkil etadi.

v) yirik suv havzalari(Kaspiy dengizi, Orol dengizi, Sevan ko‘li) yuzasidan bo‘ladigan kunlik bug‘lanishni hisoblash ifodasi:





2) S.N.Kritskiy, M.F.Menkel va K.I.Rossinskiylar taklif etgan oylik bug‘lanishni hisoblash ifodasi:

bu erda: e₀-to‘yingan suv bug‘lari elastikligi bo‘lib, suv yuzasi temperaturasi bo‘yicha aniqlanadi; e₂₀₀-havoda 2 metr balandlikda mavjud bo‘lgan suv bug‘lari elastikligi bo‘lib, suv havzasiga yaqin joylashgan meteostansiya ma’lumotlari bo‘yicha aniqlanadi; ₉₀₀-meteostansiyada 9 metr balandlikda kuzatilgan shamol tezligi.

3) B.D.Zaykov ifodasi:

bu erda: Z-oylik bug‘lanish miqdori; n-oydagi kunlar soni; e₀- to‘yingan suv bug‘lari elastikligining o‘rtacha oylik qiymati, suv yuzasi temperaturasi bo‘yicha mb da aniqlanadi; e₂₀₀-havoda 2 metr balandlikda mavjud bo‘lgan suv bug‘lari elastikligi(mutlaq namlik) bo‘lib, mb da o‘lchanadi; ₂₀₀-meteostansiyada 2 metr balandlikda kuzatilgan shamolning o‘rtacha tezligi.