1 sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov

SUVNING NOINFEKCION KLSALLIKLAR TARQATISHDAGI ROLI 
Tabiiy suv tarkibida insonlar, jonivorlar, turli o’simliklar hayoti uchun 
zarur bo’lgan biologik mikroelementlar mavjud. Ular tirik organizm 
faoliyatida ba’zi moddalar bilan birikib muhim bioximik jarayonlarda faol 
qatnashadi. 
Inson salomatligi uchun kichik miqdorda mikroelementlar (mis, rux, 
yod, marganec, molibden, kobal’t, temir va boshqalar) zarur. Kal’ciy, kaliy, 
natrsh!, fosfor organizm hayot faoliyati uchun juda zarur. Bu moddalar 
organizmga ma’lum miqdorda suv, oziq-ovqat mahsulotlari bilan tushib 
organizmning shu elementlarga bo’lgan ehtiyojini qondiradi. Agar odam 
yuqorida zikr etilgan mikro- va makroelementlar bilan o’z ehtiyojini qondirib 
turmasa, u holda organizm turli kasalliklarga mubtalo bo’lishi mumkin. Agar 
organizmga sutkasiga 120—200 mkg yod mikroelementi tushmasa, odam 
buqoq kasaliga uchrashi mumkin, YA’ni bunda buqoq bezining normal 
faoliyati izdan chiqadi. 
Hozir buqoq kasalligi 30—40-yillarga nisbatan kam uchraydigan bo’lib 
qoldi. Odatda bu kasallik yod elementi kamchil rayonlarda uchrab turadi. 
Masalan, bu Farg’ona vodiysida, Oltoy o’lkasida, Ukrainaning ba’zi bir 
rayonlarida kuzatiladi. Bunda buqoq bezi kattalashadi. Organizmga etarli 
miqdorda yod tushib turmasa, organizm uchun zarur bo’lgan tiroksin gormoni 
ishlanib chiqmaydi. Natijada bez funkciyasi buziladi. Kasallikka vaqtida davo 
qilinmasa, odam jismoniy, aqliy tomondan orqada qoladi, markaziy nyerv 
sistemasi faoliyatida katta o’zgarishlar ro’y byeradi. Ba’zan ichimlik suvda 

---

117 
yod elementining etishmasligi kasallik keltirib chiqarmaydi, Bunga sabab 
shuki, u shaharlarga boshqa regionlardan keltiriladigan oziq-ovqat tarkibidagi 
yod elementi organizm ehtiyojini qondiradi. Masalan, Moskva va Sankt-
Petyer-burg shahri aholisi iste’mol qiladigan suv tarkibida yod miqdori 1,6 
mkg/l ga teng. Bu miqdor hech qachon organizmning yodga bo’lgan 
ehtiyojini qondirmaydi. 
Olimlarning tekshirishi shuni ko’rsatadiki, organizm sutkada 70 mg 
yodni ovqatlar bilan, 40 mg sini go’sht mahsulotlari orqali, 5 mg sini havo va 
5 mg sini suv orqali qabul qiladi. Mari Muxtor respublikasi territoriyasida 
endemik buqoq bilan kasallanganlar soni ko’pligiga sabab u yerdagi aholi 
faqatgina shu respublikada ishlab chiqilgan oziq-ovqat mahsulotlarini 
iste’mol qilar ekan. Qirg’iziston respublikasining CHuy vodiysi aholisi 
orasida tarqalgan endemik buqoqqa sabab yerlik aholining doimo bir xilda 
ovqatlanishi hisoblanadi. 
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, organizmda yod etishmasligiga sabab 
faqat yodning suvda emas, balki o’sha regiondagi tashqi muhit ob’yektlari 
tarkibida etishmasligi ham ekan. 
Tabiatda suv tarkibidagi kimyoviy moddalar hech qachon sof holatda 
uchramaydi. Ular doimo boshqa organik va noorganik moddalar bilan o’zaro 
birikkan holatda uchraydi. Ayniqsa, hozirgi texnika taraqqiyoti davrida sanoat 
korxonalarida toza suvlarning ko’p miqdorda ishlatilishi suv havzalarvdagi 
tabiiy suv tarkibini o’zgartirib yubordi. Bu esa o’z navbatida aholi o’rtasida 
kasallik tarqalishiga sabab bo’lmoqda. 
Suv tarkibini o’rganishda uning qattiqligini aniqlash katta ahamiyatga 
ega. CHunki suv havzalariga ko’p miqdorda sho’r suvning tushirilishi, 
kollektorlardagi zax suvlarning oqizilishi, sanoat korxonalarining chiqindi 
suvlari daryo suvlarining kimyoviy tarkibini buzib uning qattiqligini oshirib 
yubormoqda. Bunga Amudaryo, Sirdaryo suvlari yaqqol misol bo’ladi. 
Suvning qattiqligi 1 litr suvdagi kal’ciy va magniy tuzlari miqdoriga qarab 

---

118 
aniqlanadi. Odatda, qattiq suvda sovun yaxshi ko’pirmaydi, suv qaynatilgan 
idishda tuz qatlamlari paydo bo’ladi, go’sht yaxshi pishmaydi. 
Keyingi yillarda olib borilgan ishlar shuni ko’rsatdiki, suvning 
qattiqligiga faqat kal’ciy va magniy tuzlari emas, balki yana boshqa 
elementlar o’rtasidagi korellyativ bog’lanish ham sabab bo’lar ekan. Suvning 
qattiqligi organizmda turli tosh kasalliklarini keltirib chiqarishi ma’lum. 
Xorazm va Qoraqalpog’iston viloyatlaridan olingan ma’lumotlarga 
qaraganda, odamlarning siydik qopida, buyragada va o’t qopida paydo 
bo’layotgan toshlarga asosan Amudaryo suv havzasidagi suvlarning qattiqligi 
sabab bo’lmoqda. 
Keyingi vaqtlarda suvning qattiqligi ba’zi yurak kasalliklarining kelib 
chiqishiga sabab bo’lishi aniqlangan. Ba’zan suv tarkibining o’zgarishi qon 
tomir kasalliklarini keltirib chiqaradi, ammo bunda ijtimoiy va iqtisodiy 
omillarning roli katta bo’ladi. 
Keyingi yillarda minyeral o’g’itlarning keng ko’lamda ishlatilishi 
ko’pgina muammolarni ksltirib chiqarmoqda. Ichimlik suv tarkibida azot 
nitratlarning aniqlanishi suv havzalarining sanitariya holatini ko’rsatadi. 
1945 yilda ikki bola tarkibida azot nitrat tuzini saqlagan suv ichib halok 
bo’lgan. Bolalarda suv ichgandan so’ng ko’karish paydo bo’lgan. Ularning 
qoni tekshirilganda qon tarkibida metgemoglobin yuqori darajada ekanligi 
aniqlangan. Bunga ular iste’mol qiladigan quduq suvida azot nitrat tuzi ko’p 
bo’lishi sabab bo’lgan. Keyinchalik bunday xastaliklarni 
metgemoglobinemiya deb yuritiladigan bo’ldi. Adabiyotlarda bu kasallik 
to’g’risida ko’proq dalillarni keltirib yozishadigan bo’lib qoldi. Keyinchalik 
shu narsa tasdiqlandiki, bolalarda, ayniqsa ko’krak yoshidagi bolalarda zaharli 
darajadaga ko’karib ketish alomatining paydo bo’lishi, ko’pincha sun’iy ovqat 
byeriladigan bolalar o’rtasida ko’p uchrab turishi ma’lum. Lekin, 

---

119 
metgemoglobinemiyaning nechog’li engil kyechishi suv tarkibidagi azot nitrat 
miqdoriga bog’liq bo’ladi. Kasallikning engil turida quvvatsizlik, tez 
charchash, rangsizlik alomatlari kuzatiladi. 
Odatda, nitratlarning o’zi qonda metgemoglobin paydo qilmaydi, ammo 
bolalarda ro’y byeradigan dispepsiya, disbaktyerioz kasalliklariga azot 
nitritlarning azot nitratlarga o’tishi sabab bo’ladi. Bunda nitratlar ichakka 
so’rilib, qonda metgemoglobin miqdorini oshirib yuboradi. 
Keyingi yillarda tibbiyot xodimlari va gigasnistlar diqqatini jalb 
etayotgan narsa nitrozaminlar bo’lib qoldi. Ular nitratlar bilan alifatik va 
aromatik aminlar birikishidan paydo bo’ladigan moddalardir. Bu moddalar 
sanoatda keng ko’lamda ishlatiladigan birikma bo’lib, ular suv havzalarida 
hamda tabiiy holda odam organizmida uchrashi mumkin. Nitrozaminlar juda 
faol modda bo’lib, rak kasalligini keltirib chiqaruvchi kancyerogen 
hisoblanadi. 
Nitrozaminning suvda yaxshi erishi sug’oriladigan yerlarga, suv 
havzalariga nitratlarning ko’plab tushishiga sabab bo’ladi. Bu o’z navbatida 
odam organizmiga kancyerogen moddalarning ko’proq tushishiga sababchi 
bo’ladi.