1 sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov

121 
Zemnodol’sk shaharlarida ichimlik suvga ftor qo’shib byeriladi. 
Stronciy. Ba’zi regionlardagi artezian suvlarida bu element miqdorining 
ko’pligi aniqlangan. Bunday suvlarni iste’mol qilish natijasida bolalarning 
suyak to’qimasi shikastlanadi, tishlari vaqtida chiqmaydi, miyaning yumshoq 
hismi tez suyaklanmaydi. Unda gormonal buzilishlar kuzatiladi. 
Suv sifatining gigienik normalari. 28—74—82 raqamli davlat 
standartida aholini markazlashtirilgan suv bilan ta’minlash ma-salasi ko’zda 
tutiladi. Bu suv sifatini yaxshilab aholini turli yuqumli kasalliklar bilan 
kasallanishining oldiny oladi. 
Suvning sifatiga baho berish, uning normalarini ishlab chiqish asosan 
XIX asrning ikkinchi yarmidan amalga oshiriladi. Albatta, u vaqtlarda suvni 
tozalash uncha murakkab bo’lmagan usulda amalga oshirilar edi. Unda faqat 
suvning organoleptik xususiyatlariga ahamiyat byerilar edi. Vodoprovod 
inshootlari qurish hali yaxshi taraqqiy etmagan bo’lib, uning suvi ochiq suv 
havzalaridagi suvdan kam farq qilar edi. Ammo suvning rangi, mazasi, hidi, 
tiniiqligi ma’lum darajada yaxshilanar edi. 
XIX asrning oxirlarida suvning sifatini baholash uchun baktyeriologaya 
analizlari ham o’tkazila boshlandi. Keyinchalik suvdagi mikroblar soniga 
qarab, suvga sanitariya jihatidan baho byeriladigan bo’ladi. Ancha keyinroq 
esa suvning epidemik jihatdan xavf tug’dirmasligi uchun suvdagi ichak 
tayoqcha mikroblari (E. soli) aniqlana boshlandi. Bunday ko’rsatkich suvning 
koli titri bo’lib, eng kichik hajmdagi suvda ichak tayoqchaeining aniqlanishini 
ko’rsatadi. Keyinchalik ichak tayoqchasining indeks ko’rsatkichi, ya’ni 1 litr 
suvdagi ichak tayoqchasi mikrobi soni aniqlana boshlandi. Bu ko’rsatkich 
hozir ham ahamiyatini yo’qotgani yo’q, aksincha 1982 yilda qabul qilingan 
davlat standartida ham asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. 
Aholini markazlashgan toza ichimlik suv bilan ta’minlashning 
taraqqiyoti faqat ichimlik suvga bo’lgan talabni oshiribgina qolmay, balki suv 
manbalariga bo’lgan talabni ham oshirib yubordi. SHuning uchun ham hozir 

---

122 
ikkita Davlat standarti: 1: 28—74—82 «Ichimlik suv». 2. 27—61—84 
«Markazlashgan xo’jalik-ichimlik suv ta’minoti manbalari» mavjud. 
Aholini toza ichimlik suv bilan ta’minlash maqsadida suv manbalari juda 
sinchkovlik bilan tekshiriladi. Birinchi navbatda tanlanadigan suv manbalari 
Davlat standarti 28—74—82 «Ichimlik suv» talabiga sifat jihatdan to’g’ri 
keladigan yoki yaqinroq keladigan bo’lishi lozim. Bunday talabga faqat
yer qatlamida chuqur joy-lashgan va yuqori bosimga ega bo’lgan suvlar 
javob byeradi. Mabodo shunday suv manbalari topilmasa, uning debiti etarli 
bo’lmasa yoki sanitariya talabiga javob byermasa, u holda bosimi bo’lmagan 
qat-lamlararo yer osti suvlari qidiriladi. YUza joylashgan suv manba- 
lari juda zarur hollarda tanlanadi. Har qanday holatda ham, agar tanlangan suv 
manbalaridagi suvning sifati gigiena talabiga javob byermasa, unday suvlar 
maxsus inshootlarda qayta ishlanadi. 
Suv sifatini to’g’ri standartlash turli kasalliklar kelib chiqishining oldini 
olishga imkon byeradi. 1969 yilda chiqqan «Sogliqni saqlash qonuni 
asoslari»ning 25-moddasida shunday deyilgan: «Xo’jalik-ichimlik maqsadida 
aholi tomonidan foydalaniladigan suv Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan 
ishlab chiqilgan Davlat standarti talabiga javob berishi kerak». Demak, 
suvning sifatini standartlash, sog’liqni saqlashning tegishli mu-assasalari 
tomonidan ishlanib chiqilishi zamon talabiga javob byeradi. 
Ichimlik suvlarni standartlash katta ahamiyatga ega. Ichimlik suvning 
inson sog’lig’iga xavf tug’dirmasligi uchun biologiya, tibbiyot fani 
yutuqlariga asoslanib kelingan. Suvda uchraydigan kimyoviy moddalar, 
baktyeriyalar va boshqalar uchun gigienik norma ishlab chiqish 4 bosqichda 
amalga oshirilgan. 
Suv sifatini normalashning birinchi bosqichi uzoq tarixiy davrni o’z 
ichiga oladi. Qadimiy davrlarda olimlarning ilmiy asarlarida suv sifatini 
aniqlash to’g’risida fikrlar bo’lgan. Gippokrat asarlarida suvga, atmosfera 

---

123 
havosiga tegishli ko’rsatmalar bor. Vitruviya (memorchilikka oid 10 ta kitobi 
bor) va boshqa faylasuflarning asarlarida toza suv bilan bir qatorda iflos 
suvlarga ham baho byerilgan. Bunday suvlar tashqi ko’rinishiga qarab 
baholangan, bunda uning mazasiga, rangiga, tiniqligiga, hidiga ahamiyat 
byerilgan. YAna suvning organoleptik xususiyatlariga qarab uning sifatiga 
baho berish ko’p asrlar davomida udum bo’lib kelgan. Albatta, suv-ning 
sifatiga faqat organoleptik xususiyatlariga qarab baho berish uning haqiqiy 
holatini ko’rsata olmaydi. 
Suv sifatiga baho berish va uni normalashning ikkinchi bosqichi M. V. 
Lomonosov va Lavuaz’elarning fandagi, ayniqsa ximiya, fizika fanidagi 
yutuqlar bilan bog’lanib ketadi. Ham sifat, ham miqdoriy analiz qilish 
usulining taraqqiy etishi suvga va uning tarkibiy qismiga anchagina to’la-
to’kis baho berishga imkon tug’diradi, Bu etapning boshlanishi XVIII asrning 
o’rtalariga to’g’ri keladi. 
O’z zamonasida Abu Ali ibn Sino ham suv masalasiga, tuproqqa katta 
ahamiyat bergan, qo’rg’oshinli trubalardan oqqan suvning xavfli ekanligini 
oldindan bilgan. 
Ilm-fan, texnika taraqqiyotidagi katta o’zgarishlar suv to’g’risidagi 
fikrlarni boyitdi. Uiing tarkibi har tomonlama o’rganildi. YUza suv havzalari, 
yer osti suvlarining tarkibi o’rganilib, ular to’g’risida ko’pdan-ko’p 
matyeriallar yig’ildi. Suv tarkibidagi organik va noorganik kimyoviy 
moddalar aniqlandi. Jumladan, xloridlar, sul’fatlar, organik moddalarning 
parchala-nishi oqibatida paydo bo’ladigan oraliq moddalar ham aniqlana 
boshlandi. Bularning hammasi o’z navbatida suv tarkibi to’g’risidagi 
tushunchani boyitdi. 
Olingan dalillarning ahamiyati shunda ediki, har qanday suv 
havzalarning aholini markazlashgan ichimlik suv bilan ta’minlash imkoni bor. 

---

124 
Faqat u albatta vodoprovod tozalash inshootlari orqali tozalanir, Davlat 
standarti talabiga javob byeradigan darajaga keltirilishi kerak. Suv havzalari 
sanitariya nuqtai nazaridan ishonchli bo’lishi uchun suvning baktyeriologik va 
kimyoviy ko’rsatkichlari aniqlanishi kerak. Bunda suv tarkibidagi minyeral 
tuzlarga, organik birikmalarga va uning baktyeriologik xususiyatiga ahamiyat 
berish zarur. 
Mikrbiologiya fanining taraqqiyoti suv tarkibidagi turli infekciyalarni 
aniqlash imkonini berdi. Suvdagi patogen mikroblarni tug’ridan-to’g’ri 
aniqlash qiyin bo’lganligi uchun, asosan saprofit mikroorganizmlarning o’sish 
darajasi ko’rsatkich syafatida ishlatiladi. SHu ko’rsatkichga qarab, suvning 
mikroblar bilan ifloslanish darajasi aniqlanadigan bo’ldi. Suv tarkibidagi 
mikroblar soniga qarab u darajalarga bo’lindi. Ammo F. Erisman va M. 
Rubnyerlar o’z asarlarida bunday fikrlar xato deb aytganlar. 
1891 yili Robyert Kox Gamburg va Al’ton shaharlarida vabo 
epdemiyasiga qarshi kurashda qatnashib, bir voqeani kuzatgan. Al’ton shahri 
aholisiga byeriladigan suv juda sekin fil’trlaydigan fil’trdan o’tkazilib va 
tozalanib aholiga byerilganda aholi o’rtasida vabo kasalining tarqalishi 
kuzatilgani yo’q. Ichimlik suv bir necha marta baktyeriologik tekshirilganda 
suv tarkibidagi saprofit mikroblar soni 1 ml suvda 100 dan ortmagan, suv 
tarkibida prtogen mikroorganizmlar, jumladan vabo vibrioni topilmagan. Bu 
tibbiyot tarixidagi birinchi misol edi. SHundan so’ng suvning gigiena normasi 
belgilanadigan bo’ldi. Keyinchalik suvning tozaligini aniqlash maqsadida 
ichak tayoqchasi titrini aniqlash usuli qo’llanila boshladi. 
Ma’lumki, ichak tayoqchasi odam ichagida doimiy va zaruriy ravishda 
yashovchi mikroorganizm bo’lib, patogen mikroorganizmlar bilan doimo 
bog’langan bo’ladi. SHuning uchun ham suv tarkibida ichak tayoqchasi 
mikroblarining topilishi suvning odam axlati bilan ifloslanranligi va epidemik 
nuqtai nazardan xavfli ekanligadan darak byeradi. Demak, suv tarkibini 
aniqlash gigienik va epidemiologik jihatdan katta ahamiyatga ega. 

---

125 
Uchinchi bosqich shu bilan xaraktyerlanadiki, unda suvning baktyerial 
tarkibi o’rganilib, ichimlik suv uchun gigienik norma ishlab chiqildi, suv 
havzalarining suvi bundan istisno, 
1914 yilda AQSH davlatida birinchi marta ichimlik suv standarti e’lon 
qilindi. Bu suvdagi baktyeriyalar soni va ichak tayoq-chasi titriga qarab 
aniqlanadi. Keyinchalik aholini markazlashgan ichimlik suv bilai ta’minlash
yo’lga qo’yilgandan so’ng boshqa kim- 
yoviy moddalarning odam organizmiga ta’siri o’rganila boshlandi. Jumladan, 
Gyermaniya davlatida sul’fatlar, xloridlar va nitratlarning suvning 
organoleptik xususiyatiga ta’siri o’rganildi. Qo’rg’oshin va margimushning 
gigienik normasini ishlab chiqishga urinib ko’rildi. 
1925 yilda AQSH da ichimlik suv standarti uning organoleptik 
xususiyatini hisobga olib aniqlana boshlandi. 
1937 yilda Yevropada birinchi bo’lib RSFSR ichimlik suvning sifati 
uchun vaqtinchalik standart qabul qildi. U «Vodoprovod suvi sifatining 
vaqtinchalik standarti» deb atalgan. Bu standart bilan suvning organoleptik 
sifat normalari aniqlangan edi. Bu standart faqat vodoprovod suvlari uchun 
mo’ljallangan. Gigienik suv normalarining uchinchi bosqichida keyinchalik 
katta masalaga, ya’ni gigiena, fiziodotaya sohasidagi masalalarga e’tibor 
bergan holda ish olib boriladigan bo’lib qoldi. 
Suv sifati gigienik normasining to’rtinchi bosqichida suv tarkibidagi turli 
moddalarning odam organizmiga ta’sirini o’rganish ko’zda tutildi. Bu 1945 
yilda mavjud bo’lgan sandartni qayta kurib chiqishni kun tartibiga qo’ydi. 
Natijada suv to’g’risidagi standart qayta ko’rilib, u 28-74-45 raqamli 
«Ichimlik suv» nomi bilan tasdiqlandi. Bu Davlat standarti ikki talabni ko’zda 
tutadi «A» - barcha vodoprovod suvlari uchun va «B» - suvni qayta ishlash 
uchun qurilgan vodoprovodlar uchun. Ichimlik suv standarti ko’rsatkichlari 
tarkibiga qo’rg’oshin, margimush, rux, mis, ftor, fenol miqdorini aniqlash 

---

126 
kiritilgan. 
28-74-45 raqamli Davlat standarti ichimlik suvga to’rt talabni qo’yadi. 
1. Ichimlik suv epidemiya xavfini tug’dirmasligi zarur. 
2. Kimyoviy jihatdan zararsiz bo’lishi kerak. 
3. Ichimlik suvning organoleptik xossalari yoqimli bo’lmog’i lozim 
4.Ichimlik suv har qanday sharoitda ifloslanishdan muhofaza 
qilinishi kerak. 
Ilm-fanning taraqqiy etishi keyinchalik maxsus olib borilgan gigienik 
tekshirishlar oqibatida boshqa murakkab kimeviy moddalar normasini, 
baktyeriologik xususiyatini mufassal ishlab chiqishga imkon berdi. Bu esa 
ichimlik suvning tozaligani ta’minlashga sharoit tug’dirdi. 1945-1954 yillarda 
tasdiqlangan ichimlik suv standarti yana qayta ko’rildi. Sababi shundaki, 
gigiena fanida ekspyerimental toksikologaya usuli qullanilib, ju-da ko’p 
kimyoviy moddalarning gigienik normalari qayta ko’rildi. Suv tarkibidagi 
kimyoviy moddalar o’z holicha qoldirildi. 
Ilgari suvning baktyerial tarkibi vodoprovod inshootlarining texnik 
tomondan jihozlanishiga bog’liq edi, gigienistlar epidemio-logik dalillarga
qarab ish tutar edilar. Ammo 40 yillardan keyin 
suvni zararsizlantirish maqsadida xlor ishlatila boshlandi. Bir litr suvdagi 
ichak tayoqchalari soni uchtaga kamaytirilganda, suv tarkibida qorin tifi, 
paratif, dizentyeriya, leptospiroz, brucellyoz va tulyaremiya mikroblari 
bo’lmaydi. 
Keyinchalik ul’trabinafsha nurlari ta’sirida ham yuqorida aytib o’tilgan 
mikroblarni yo’qotish mumkinligi aniqlandi, Demak, gigiena fanida yangi 
yo’nalishlar paydo bo’ldi. Lekin shuni aytish kerakki, entyeroviruslar 
oksidlovchi moddalarga nisbatan suvda uzoq yashaydi. Bu qayta-qayta 
o’tkazilgan tajribalardan ma’lum. 

---

127 
Masalan, Hindistonning Dehli shahrida suvni xlorlab sariq kasali 
virusining chidamliligi aniqlandi. SHuning uchun ham, tashqi muhitda 
entyeroviruslarning tarqalganligini hisobga olib, suvga baho berishda uning 
koli-titrini aniqlash lozim. 
Keyingi tekshiruvlar shuni ko’rsatadiki, suv tarkibidagi sul’fatlar, 
xloridlar uning organoleptik ko’rsatkichlaridan kam bo’lib, bo’sag’a 
darajasida aholi organizmiga ta’sir ko’rsatmasligi mumkin. Bu bosqichda suv 
tarkibidagi nitratlar miqdori ham aniqlanadi. 
Suvning sifatini yaxshilash maqsadida unga koagulyantlar, zanglashga 
qarshi moddalar, ya’ni A12(SO
4
)z, G’eS1z, poliakrilamid VA-1, VA-2, 
polifosfatlar va boshqalar qo’shiladi. Demak, bu moddalar uchun ham ruxsat 
etiladigan miqdorni aniqlash zarur bo’lib qoldi. 
1973 yilda «Ichimlik suv standarti» yana qayta ko’rildi. Standartning 
strukturasi gigiena normasi bajarilishiga qaratildi. 28—74—73 raqamli Davlat 
standartida birinchi bo’lib ftor elementi uchun iqlim sharoitiga qarab suvning 
ruxsat etilgan miqdori aniqlandi. 
Suvning loyqalanishi ham hammaning diqqat markazida turadi. Undagi 
mayda zarrachalar, kremniy kislota, metall gadroksidlari, mikroorganizmlar, 
planktonlar va boshqalar organizm uchun yot va keraksiz bo’lgan omillardir. 
Buning ustiga, suv zarrachalarining ko’pchiligi o’ziga turli viruslarni shimib 
olib, o’zi bilan birga tashib yuradi. Koagllyantlar bilan reakciyaga kirgan 
bunday zarrachalar bir-biriga yopishib pag’a-pag’a bo’lib kattalashadi va ular 
ham viruslarni shimadi. SHunday pag’alarni suvdan olish 99,9 procent 
virusdan qutulishga imkon byeradi, ammo vodoprovod inshootlarida esa 
viruslarning kamayishi 90—95 foizga etadi. Viruslar bilan birga suvning 
loyqaligi ham yo’qoladi. Suv ancha tiniqlashib qoladi. 
Demak, suvni tindirish undagi baktyeriyalar, viruslar sonining 
kamayishiga, shu bilan bir qatorda uni zararsiz holatga keltirishga imkon 
byeradi. 1973 yil Davlat standarti bo’yicha bir litr suvdagi loyqa normasi 1,5 

---

128 
mg ga teng. Hozir yangi Davlat standarti, ya’ni 28—74—82 «Ichimlik suv» 
qabul qilingan. 

---