1 sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov

Zaharli tumanlarning aholi salomatligiga ta’siri 
SHaharlar 
Yili 
O’lganlar soni Zaharlanganlar soni 
1 
2 
3 
4 
Maos (Bel’giya) 
Donor (AQSH) 
London (Angliya) 
—«— 
—«— 
—«— 
—«— 
—«— 
—«— 
N’yu-York (AQSH) 
—«— 
—«— 
—«— 
1930 yil dekabr’ 
1948 yil oktyabr’ 
1952 yil dekabr’ 
1955 yil yanvar’ 
1956 yil yanvar’ 
1956 yil dekabr’ 
1957 yil dekabr’ 
1959 yil yanvar’ 
1962 yil dekabr’ 
1953 yil noyabr’ 
1962 yil noyabr’ 
1962 yil dekabr’ 
1966 yil noyabr’ 
63 
20 
3900 
240 
1000 
400 
800 
200 
850 
O’lim barcha 
yoshdagi
kishi- larda 
kuzatil- gan 
Faqat katta 
yoshdagilar 
orasida o’lim 
sodir bo’lgan 
—«— 
—«— 
Bir necha yuz kishi 
Aholining 43% i 
o’lgan, shundan 10% i 
og’ir zaharlangan 
Juda ko’p kishi 
Kuzatilgan 
—«— 
—«— 
—«— 
—«— 
—«— 
—«— 
—«— 
1 
2 
3 
4 
Detroyt (AQSH) 
Osoka (YAponiya) 
Rottyerdam (Nidyer-
landiya) 
1952 yil sentyabr’ 
1962 yil dekabr’ 
1953 yil fevral’ 
Bolalar 
o’limi
ko’proq kuzatilgan 
60 kishi 
Xabar byerilmagan 
—«— 
—«— 

---

334
SHuni aytish kerakki, zaharli tumanlar odatda havo tarkibidagi sul’fid 
angidrid tuman, namlik, tutun va boshqa ta’sirchan moddalar birlashishidan 
hosil bo’ladi. Bunda meteorologik omil hisoblangan namlik, shamol tezligi, 
joylarning iqlim sharoiti katta rol’ o’ynaydi. 
Zaharli tumanlardan odamlar asosan o’pkada O
2
gazi ko’payishi 
sababli zaharlanadi. 
Zaharli tumanlar asosan o’pka, yurak va nyerv sistemasiga kuchli 
ta’sir qiladi. Zaharli moddalar turli o’ziga xos kasalliklarni keltirib 
chiqarishi mumkin. Masalan, ftordan flyuoroz kasalligi, ko’mirdan silikoz, 
pnevmokokkoz, ontrakoz kabi o’pka kasalliklari, simobdan minamata 
kasalligi va boshqalar kelib chiqishi mumkin. 
Havoning ifloslanishini aholi salomatligiga ta’sirini o’rganish uchun 
avvalo kuzatish rayonlarini aniqlash kerak. Uchta rayonni tekshirish tajriba 
uchun etarli bo’ladi. 
1. 
Mazkur rayon havosi shunchalik darajada ifloslanganki, havo 
tarkibidagi zararli modda ruxsat etiladigan normadan ko’p bo’ladi. 
Olib borilgan ilmiy tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, zararli moddalar 
miqdori ruxsat etiladigan normadan (REN) 5 marta oshsa, umumiy 
kasalliklar miqdorining oshishi va ularning tarqalishi kuzatiladi. Mabodo 
RENdan 2—3 marta oshsa — organizmda ba’zi funkcional, fiziologik 
o’zgarishlar paydo bo’lishidan dalolat byeradi. 
2. Birinchi kontrol’ rayon. Bu rayonda atmosfera havosidagi 
zararli moddalar REN da yoki unga yaqin bo’ladi. Aholi o’rtasida 
umumiy kasalliklar soni o’rganilganda zararli moddalarning aholi 
salomatligiga asorat byermasligi ma’lum bo’ladi. 
3. Ikkinchi kontrol’ rayon. Bu rayonda atmosfera havosi tarkibidagi 
zararli moddalar REN dan ancha kam. Sanoat korxonalari iflos chiqindilari 
oqibatida kelib chiqadigan qasalliklar umuman kuzatilmaydi. 
Bunday rayonlarni tanlashda sanitariya xodimlari quyidagi ma’-
lumotlarni to’playdilar. 

---

335
1. Havoning ifloslanish darajasi. 
2. Iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi. 
3. Ijtimoiy-gigienik va boshqa matyeriallar. 
4. Davolash-profilaktika muassasalarining soni va ularning faoliyatini 
aniqlash. 
5. Poliklinikaga qilingan murojaatga asoslanib aholiga tibbiy xizmat 
ko’rsatish. Ahrli o’rtasida tarqalgan kasalliklar sonini aniqlash. 
Kichik aholi turar joylari nazoratga olinganda aholining barcha 
qismini kuzatish zarur, biroq ularning soni 25—30 mingdan kam 
bo’lmasligi kerak. Kuzatish natijasida olinadigan dalillar aniq bo’lmog’i, 
atmosfera havosining ifloslanishi va kasalliklar orasida to’la-to’kis 
bog’lanishlar bo’lishi isbotlanishi lozim. Bu borada aniq dalillar olish 
uchun bog’cha va maktab yoshidagi bolalar guruhini tanlash va ularni 
kuzatish yaxshi natija byeradi. 
Olimlar bir xil kasbda ishlovchi, ammo turli rayonlarda yashovchi 
ishchilar guruhini tekshirib quyidagilarga ahamiyat berdilar. Ishchilar 
tibbiy ko’rikdan o’tkazilganda havosi turli darajada ifloslangan joyda 
yashovchilarning ko’pchiligida kasallik belgilari topilgan.