1. Шахс ривожланишининг индивидуаллик хусусиятлари дифференциал психологиянинг

M.I. Enikeev shaxs muhitga moslashishining umumiy usuli asosida 
xarakterning quyidagi tiplarini keltiradi: 
1. Uyg‘unlashgan yaxlit tip – munosabatlarning barqarorligi va, shu bilan 
birga, atrof-muhitga yuqori moslashganlik bilan ajralib turadi. Bunday tipdagi 
xarakterli odamda ichki nizolar bo‘lmaydi, uning tilaklari bajarayotgan ishi bilan 
mos tushadi. Bu muloqotchan, irodali, e’tiqodli odam. 
2. Ichki nizoli, lekin tashqaridan muhit bilan uyg‘unlashgan tip – ichki 
intilishlar va, muhit talablariga mos ravishda katta zo‘riqish bilan amalga 
oshiriladigan, tashqi hulq-atvor o‘rtasidagi qarama-qarshilik bilan ajralib turadi. 
Bunday tipdagi xarakterli odam ixtiyorsiz harakatlarga moyil, lekin ular doimo 
iroda kuchi tomonidan tutib qolinadi. Munosabatlari tizimi barqaror, lekin 
kommunikativ xossalari etarlicha rivojlanmagan. Bu har kungi kurashdan voz 
kechgan oqil kuzatuvchi tipidir. 
3. Moslashganligi kuchsiz nizoli tip – emotsional va ijtimoiy vazifalar, 
impulsivlik, salbiy xissiyotlarning ustunligi, kommunikativ xossalarning 
rivojlanmaganligi, o‘zini anglashning etarlicha tarkib topmaganligi o‘rtasidagi 

---

kelishmovchilik bilan ajralib turadi. Bunday tipdagi xarakterli odamlarning 
hayotidagi voqealar soddalashtirilgan chizma bo‘yicha sodir bo‘ladi: o‘zgaruvchan 
extiyojlari ularning shaxsiy fikrlari bo‘yicha qiyinchiliklarsiz darhol qondirilishi 
kerak. Bunday odamlar hayotiy faoliyatning asosiy mexanizmi – zavqlanish 
(gedonizm). Bunday tipdagi odamlar barcha og‘ir vaziyatlarni keskin 
kelishmovchilik sifatida idrok qiladilar va anglanmagan psixologik soxta himoya – 
voqealikni buzib aks ettirilishi (injiqliklar, qaysarlik, mevasiz orzular va shirin 
xayyollar olamiga g‘arq bo‘lish) ga murojaat qiladilar.
4. Xarakterning variativ tipi – muhitga tashqi baqaror nuqtai nazar orqali 
moslashadigan; shaxs rivojlanishining quyi darajasi, xulq-atvor barqaror umumiy 
usulining mavjud emasligi xaqida dalolat beradi. Bunday tipdagi odamlar ichki 
olamining soddaligi bilan farqlanadi; ularning yashash uchun kurashi to‘g‘ri chiziq 
bo‘yicha amalga oshiriladi, ular shubhalanish va ikkilanishlarni namoyon 
qilmaydilar, alohida ichki chegaralarga ega emas, ularga to‘siqlarning faqat tashqi 
turi ma’lum. Ichki olamni tashqi sharoitlarga moslashtirish, to‘g‘rilash, 
monandlash – bunday odamlar moslashishining umumiy usullari shulardan iborat.