1 shavkat zokirov
partiyasida kuchli raqib bo'lib keldi
Download 0.78 Mb. Pdf ko'rish
|
|
partiyasida kuchli raqib bo'lib keldi. 122 Birmuncha ko'zga ko'ringan konservativ siyosatchilar qatriga kiruvchi Ikeda Xayato boshchiligida xukumat o'zidan oldingilarini xatolarini xam jadal iqtisodiy o'sishga yo'l ochuvchi yangi imkoniyatlarini xam xisobga olib ish tutdi. Ikeda kayshuqoq ichki siyosatini o'tkazshi va ijtimoiy guruxlar o'rtasidagi to'qnashuvlarni qarama - qarshi kuchlarni xildagi dialoglari yo'li bilan pasaytirishga intildi. Jamiatni ichki siyosiy barqarorlashtirishga ko'rsatilgan bu takti tazim qilgan xolatda (teysi-sey) o'tkazilgan siyosat nomini oldi. 1964 yilning kuzida bosh vazir Ikeda kassaligi tufayli istefoga chiqdi va LDP ichida uzoq davom etgan kurashdan so'ng yetakchilik Yaponiya moliya va ishbilarmonlik doiralari tomonidan qo'llab quvvatlangan Sato Eysakuga o'tdi. Undan partiya ichidagi qarama-qarshi fraktsiyalarni birlashtirishni va muxolifat ta'sirini kuchayib borishiga qarshi bir qadar qat'iy yo'l tutishini kutgan edilar. Sato hukumati Yaponiyani qayta qurollantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish va mehnatkashlar huquqlariga qarshi hujumga o'tish uchun konstitutsiyaning qayta ko'rib chiqish zaruriyati haqida fikr bildira boshladi. Urushdagi mag'lubiyatning barcha oqibatlarini yo'q qilishga qaratilgan chaqiriqlar tarqatila bordi. 1960 yillarning ikkinchi yarmi 2000 yillarning boshlarida iqtisodiy rivojlanish. 1960 yillar davomida Yaponiya iqtisodiy o'sish sur'atlari bo'yicha boshqa rivojlangan mamlakatlarni quvib o'tishda davom etdi. 1961-1970 yillarda YAMM (yalpi ichki maxsulot)ning o'rtacha yillik o'sish sur'atlari Yaponiyada 11 foizni tashkil etgani holda Buyuk Britaniyada bu ko'rsatgich 2,8 foizdan AQSHda esa 4,1 foiznigina tashkil etdi. 1951 - 1970 yillarda sanoat ishlab chiqarishi Yaponiyada yiliga o'rtacha 15,2 foizni, yuqorida keltirilgan mamlakatlarda tegishlicha. Agar 1950 yili butun kapitalistik ulushi 1,7 foizni tashkil etgan bo'lsa, 1970 yilga kelib bu ko'rsatgich 10 foizga yetdi. Yaponiyaning 1960-yillarda iqtisodiy rivojlanishining yuqori sura'tlari bir qator olimlar bilan belgilanar edi. Ulardan eng muhimlaridan birini anchayin yuqori mehnat 123 unumdorligi sharoitida ish haqining past darajada bo'lganligi tashkil etardi. Binobarin, Yaponiyada qayta ishlovchi sanoatda ishchilarning real ish haqlari 1969 yilda AQSHdagiga nisbatan 4 marta, Angliya va GFRdagiga nisbatan 40 foiz kam edi. Sarmoya jamg'arishi davlatni qo'llab quvvatlashi sharoitida muntazam yuqori darajada qolmoqda edi. Asosiy sarmoyaga investitsiyalar ulushi YAlpi Milliy mahsulotga nisbatan 1969 yili Yaponiyada 35,2 foizni, boshqa rivojlangan mamlakatlarda - AQSHda 14 foizdan, Frantsiyada 25,4 foizgachani tashkil etardi. Ulkan miqdordagi jamg'arilishlar uskunalashga tezlik bilan investitsiyalar kiritish imkonini berdi. Ularning o'sish sura'talari bo'yicha Yaponiya 1950-1970 yillarda Angliyadan, GFR, Frantsiyadan 2,6 marta, AQSHdan 4 barobar o'zib ketdi. Sarmoyalar avvalo, iqtisodiyotni umumiy o'sishini belgilab beradigan sohalarga - metallurgiya, mashinasozlik, neft kimyosigv kiritildi. Jahon fani va texnikasini eng yangi yutuqlarini patent va litsenziyalarini sotib olish yo'li bilan ishlab chiqarishga ommaviy tadbiq qilish davom etdi. Iqtisodiy o'sishning yuqori sur'atlarini ta'minlanishida uzoq vaqt davomida Yaponiya tomonidan import qilinadigan neft va boshqa xom ashyo narxlarining past narxlarda va aksincha Yaponiya eksport qiluvchi maxsulotlar, birinchi navbatda mashina va uskunalarning narxlarini birmuncha yuqori darajada saqlanib kelganligi ham katta rol o'ynadi. Yaponiyada xarbiy ehtiyojlar uchun deyarli xarajat qilinmaganligi (1976 yilga kelib bor yo'g'i YAMMning 1 % iga yetgan) sharofati bilan mamlakatda barcha ishlab chiqarish qudratini yangi sohalarga yo'naltirishga erishdi. Ular orasida avtomobilsozlik muhim o'rinni egalladi. 1960-1980 yillarda yengil avtomobillar ishlab chiqarish 33 marta o'sdi. Ayni vaqtda mashinasozlikni boshqa sohalarida, radioelektronika, EHM, avtomatlashtirish vositalari aloqa uskunalari ishlab chiqarish yuqori sur'atlar bilan o'sib bordi. 124 Avtomobillar ishlab chiqarish bo'yicha 1980 yili Yaponiya AQSHni quvib o'tib jahonda birinchi o'ringa chiqdi. Rabototexnika, maishiy texnika va optikadan foydalanishda Yaponiya mustahkam birinchilikni saklab kelmoqda. Yapon sanoatida o'n minglab (1990-yillarda 60 mingdan ortiq) turli xil robotlar ishlatilmoqda. Yapon sanoatining hozirgi zamon shart-sharoitlariga moslashuvida davlatni boshqaruvchilik roli katta bo'ldi. Yaponiya YAMM (yalpi milliy maxsulot) hajmi bo'yicha sobitqadamlik bilan avval Italiya va Frantsiyani undan so'ng Germaniya Federativ Respublikasini quvib o'tdi va 1968 yili kapitalistik dunyoda AQSHdan so'ng ikkinchi o'ringa chiqdi. Sanoat ishlab chiqarishini tez o'sib borishi bilan monopoliyalar pozitsiyalari kuchayib bordi. Ilgarigi yetuk guruhlar, katta uchlik - ---, mitsubisi, Sumitomolar yetakchilik qildilar. Biroq 60-yillarda yosh moliya oligarxiya guruhlari - Fudzi, Donti, Sanvolar paydo bo'ldi. “Katta uchlik” bilan birga ular ham Yapon iqtisodiyotida katta o'rin egalladilar. Yaponiya dunyoning eng boy mamlakatlari yettiligiga kirdi. 1980-yillarida Yaponiya zamonaviy kapitalizmning uch asosiy markazlaridan biri (AQSH bilan YeIH birga) dinamik rivojlanib borayotgan mamlakat bo'lib qolmoqda edi. Aholining jon boshiga daromadi Yaponiyada yiliga 18 ming dollardan oshdi. (AQSHda 15,5 ming dollar). Yapon qishloq ho'jaligida tub o'zgarishlar amalga oshirildi. Yaponiya hududida 32 ming kv.km. dan iborat, bu O'zbekiston hududidan 25 foiz kichik degan gap. Qishloq ho'jaligidan islohotlarni samarali amalga oshirilishi natijasida 125 millionli aholini zaruriy oziq-ovqat bilan ta'minlanishiga erishildi. Mehnat unumdorligi darajasi bo'yicha Yaponiya 1991 yil G'arbiy Yevropa mamlakatlarini quvib o'tdi, AQSHning 90 foizi darajasiga yetdi. (1975 yili - 50 foiz). 1970 yillarning o'rtalari 19820-yillarning boshida namoyon bo'lgan yoqilg'i - energetika resurslari bilan ishlanmaganligidan kelib chiqadigan Yapon iqtisodiyotining noqisligi ilm-fanni talab qiluvchi sohalar: elektronika, 125 kompyuterlar, telekommunikatsiya va nazorat-o'lchov aslohalari, avtomatizatsiya biotexnologiya vositalari ishlab chiqarish sohalarini ustuvor rivojlantirish zaruriyatini ko'rsatdi. Hozirgi vaqtda Yaponiya dunyoda ishlab chiqarilayotgan videoapparaturaarini 90 foizini bermoqda, u kapitalistik dunyodagi barcha robotlarning 70 foiziga egalik qilmoqda. Asta - sekin industrial jamiyatdan bilimlar asosiy qadriyalar bo'ladigan axborot jamiyatiga o'tish amalga oshirilmoqda. 1970 yillardayoq patentlar va litsenziyalar sotib olish ilmiy va texnikaviy tadqiqotlarni moliyalashga nisbatan ikkinchi darajali ahamiyat kasb eta boshladi. Bu sohadagi ulkan yutuq va muvaffaqiyatlar mamlakatdagi yuqori ta'lim darajasiga tayanadi : 1980 yilning o'rtalariga kelibgina Yaponlarning 93 foizi o'rta ma'lumotga, 25 yoshga to'lgan yoshlarning 40 foizi oliy ma'lumotga (AQSHda 20 foizi) ega edilar. Biroq 1991 yilning oxirida Yaponiya 50 yillik ko'tarilishdan so'ng qiyinchiliklarga duch keldi. Yapon rasmiy statistikasi guvohlik berganidek 1992 yilda mamlakatda YAMMning o'sishi turg'unlikka uchradi: sanoat maxsuloti ishlab chiqarishi oldingi darajada qolgan holda eksport esa iyenning kursini tezlik bilan o'sib ketishi va iqtisodiyot rivojini sekinlashishi tufayli qisqardi. 1993 yili mehnat unumdorligi bo'yicha Yapon ko'rsatgichlari pasayotganligini ko'rsatdi, ishsizlik esa aksincha 3,2 foizgacha ko'paydi (bu 1953 yildan eng yuqori daraja edi). Natijada Yaponiya xukumatiga mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning umumdavlat rejasining maqsad va vazifalarini qaytadan ko'rib chiqishga to'g'ri keldi. Faqat 1995 yilning oxiridagina asta - sekin iqtisodiy depressiya holatidan chiqish belgilari ko'zga tashlandi. Mamlakat uchun 1997 yildagi Osiyo-Tinch okeani regionidagi iqtisodiy inqiroz jiddiy salbiy ta'sir ko'rsatdi. YAIMning o'sish sur'atlari 1990 yillarning ikkinchi yarmida 1 % dan ko'p bo'lmadi. Siyosiy tizim va jamiyat hayotining muammolari (1960 yillarning o'rtalari - 2000 yillarning boshi). 126 1960 yillarning o'rtalarida Yaponiyada yuzaga kelgan ichki siyosiy vaziyat shunday ko'rinishga ega bo'ladiki u 1990 yillarning boshlariga qadar ya'ni qariyb o'ttiz yil davomida saqlanib keldi. Siyosiy partiyalardan eng kuchlisi xokimiyat tepasida turib kelayotgan LDP (liberal demokratik partiya) bo'lib u saylovlarda saylovchilarning 42 foizdan 58 foizgacha ovoziga (iqtisodiy kon'yuktura - vaziyatga bog'liq holda) ega bo'lib keldi. LDP ning yetakchiligiga xavf solmasa-da. Har holda YASP (Yaponiya sotsialistik partiyasi) uning asosiy raqibi edi. Undan so'ngroqda Yaponiya kompartiyasi bo'lib, uning saflarida chamasi maoizmning kuchli ta'siri tufayli birlik yo'q edi. Oraliq pozitsiyadagi (LDP bilan YASP o'rtasida) o'rta yo'l partiyalari - Komeyta (diniy buddaviylik maqkurasidagi 1964 yili tashkil topgan) partiyasi, Demokratik sotsializm partiyasi (DSP, 1959 yili tashkil topgan), YAngi liberal kongress (YALK, 1976 yili tashkil topgan), partiyalari katta guruhni tashkil etardilar. Garchi kuchlarning taqsimlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatmasada, biroq partiyalarga ular ovozi uchun kurashga va binobarin ular ortida turgan ko'psonli saylovchilar fikrini hisobga olishga majbur qiluvchi parlament mustaqil deputatlari sonining doimiy ortib borishi Yaponiya siyosiy hayotining xarakterli jihati bo'lib qoldi. Zamonaviy Yaponiyaning siyosiy tizimi davlat boshlig'i sifatida imperatorni saqlanib qolinganligi sharoitida ko'ppartiyaviylik parlament demokratiyasiga asoslanadi 1993 yilga qadar 38 yil davosida saylovlarda yetakchi LDP uzluksiz g'alaba qozonib hukumatni shakllantirib keldiki, bu holat partiyaga bo'lgan saylovchilarnng hurmat e'tibori va mamlakatdagi ichki siyosiy barqarorlikdan darak berar edi. LDPning ommaviy 1986 yilga kelib o'zining cho'qqisiga chiqdi. Biroq 3 yildan keyin esa u parlamentning yuqori palatasida ko'pchilikdan maxrum bo'ldi. Bu korruptsiya bilan bog'liq katta janjalning (katta xukumat almashinuviga olib kelgan “Rikruto” firmasi ishi deb atalgan) va yuqori partiya siyosiy doiralardagi ma'naviy buzuqlik, boshqa faktlari va aholi orasida iste'molchilik solig'ini joriy qilishning natijasi edi. 127 Yapon parlamentining quyi palatasi (vakillar palatasi)ga 1993 ylning yozida bo'lgan saylovlar esa LDP hokimiyatini qulashiga va uni Sotsialistik partiya yo'liga o'tishiga olib keldi. Natijada Yaponiya siyosiy hayotida kuchlarning haddan tashqari beqaror muvozanati yuzaga keldi. Eng yirik partiyalarda bo'linishlar sodir bo'ldi, ularda hozirga qadar raqobatlashuvchi guruhlarni kurashi davom etmoqdaki, ularning yetakchilari mamlakat siyosatining printsipial muammolariga qarama-qarshi qarashlarni ilgari surmoqdalar. LDP hokimiyatga qaytib kelishi mumkin edi, lekin uning ahvolini mustahkam deb bo'lmasdi. 1998 yilning iyulida yuqori palataga bo'lgan saylovlarda yana yutqazib qo'ydi va uning lideri Ryutaro Xasimato bunda o'zini aybdor sanab, darhol iste'foga chiqish niyatini bildirdi. Bu voqealardan keyin Vazirlar Mahkamasiga uning Download 0.78 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|