1 so`zlarning teng va ergash bog`lanishi (aloqasi),ergash bog`lanishlarning turlari (boshqaruv moslashuv bitishu)yuzasidan tahlil qoliplar va testlar

UMUMIY XULOSALAR 
O‘zbek bolalar yozuvchilari asarlarida qo‘llangan ma’lum bir bo‘lakni izohlovchi qo‘shma gaplar yuzasidan olib borgan izlanishlarimiz asosida quyidagi xulosalarga keldik:
1. Ergashgan qo‘shma gaplar fikriy, grammatik va intonatsion butunlikdan iborat bo‘lib, ularning tarkibidagi komponentlar biri ikkinchisiga ergashtiruvchi bog‘lovchilar, nisbiy so‘zlar, so‘z birikmalari, fe`lning shart mayli va fe`lning vazifadosh shakllari orqali tobelanib bog‘lanadi.
2. Boshlang`ich sinf ”O`qish kitobi”dagi matnlarda bosh gapdagi biror bo`lakni izohlaydigan ergash gaplarning barcha turlari qo`llangan.
3. ”O`qish kitobi”dagi matnlarda ega ergash gapli qo`shma gapning ergash gapi tarkibida “kim, kimki, nima, nimalar, nimaiki, qaysi, qaysi narsa, qaysi kishi, qaysi o`quvchi, har kim”; bosh gap tarkibida “o‘sha,o`shalar, o‘zi, u, shunisi, o`shanisi, o`ziniki, shu narsa, hammasi” so‘zlari kelgan shakllari qo`llangan. Ega ergash gap bosh gapga –ki bog`lovchisi va –sa shart mayli vositasida bog‘langan.
4. Kesim ergash gapli qo`shma gapning bosh gapi kesimi “shuki, shundaki, shundayki, shundaykim, shunchalikki, shumidiki, shundan iboratki, shu bo`ldiki, kimki, pishiq-puxta emaski, bul erurki” kabi so`zlar bilan ifodalangan.
5. Ergash gap bosh gapda to`ldiruvchi vazifasida kelgan “shu narsani, shuni, shunga, unga, undan, shundan, o`shanga, o`shanda” kabi olmosh bilan ifodalangan to`ldiruvchining ma`nosini aniqlashtirib kelgan. “Shuni” olmoshi bilan ifodalangan to`ldiruvchi ko`p qo`llangan.
6. Ergash gap bosh gapda aniqlovchi vazifasida kelgan “qanday, qandaydir, shunday, ne, nima, nechuk” kabi olmosh bilan ifodalangan aniqlovchining ma`nosini aniqlashtirib kelgan. “Sunday” olmoshi bilan ifodalangan aniqlovchi ko`p qo`llangan.
7. Bosh gapdagi biror bo`lakni izohlaydigan ergash gaplarning turini belgilashda ikki xil usuldan foydalanildi:
1) bosh gap tarkibida olmosh bilan ifodalangan bo`lakning vazifasini aniqlash usuli orqali belgilash;
2) bosh gapdagi biror bo`lakni izohlaydigan ergash gapli qo`shma gaplarni sodda gapga aylantirish usulu orqali belgilash.

17. BOG'LOVCHISIZ QO'SHMA GAP TARKIBIDAGI QISMLARNING MAZMUN MUNOSABATI TINISH BELGILAR ISHLATILISHINIANIQLASH TAHLIL QOLIPLARI

Bog`lovchisiz qo`shma gap qurilmasini tashkil etgan qismlar turli gap shaklida bo`lishi mumkin. Ko`pincha, ular darak gap shaklida bo`ladi. Qismlarning biri yoki har ikkisi so`roq, mazmunan ritorik gap bo`lib, qo`shma gapning boshqa bir qismi uni izohlaydi: so`roq gap asosan birinchi o`rinda keladi: Chekinsinmi – yo`q, g`ururi yo`l bermadi.
Qo`shma gapning ikkinchi qismi sof so`roq shakllanishi mumkin: Nima qilasan, yana qishloqqa qaytasanmi?
Bog`lovchisiz qo`shma gapni tashkil etgan ritorik so`rok gapning ayrim turlari betakror frazeologik gap tarzida bo`ladi: Dunyoda nima ko`p – kulgi ko`p.
Bo0lovchisiz qo`shma gap ning muhim belgilaridan biri shuki, uning qismlari soda gapning har xil turlari va ko`rinishlaridan takil topishi mumkin.Buning sababi qo`shma gap qismlarining jips munosabati, bir qismning mazmuni va tarkibidagi bo`lak ma`nosidan ikkinchi qismning tarkibi ayon bo`lib turishidadir.Bog`lovchisiz qo`shma gaplar jonli nutuqni akslantirgani uchun ham ancha erkin tuziladi.
1.Bog`lovchisiz qo`shma gapqismlaridan biri yoki xar ikkisi bir sostavli gap shaklida bo`lishi mumkin. Bu xil gaplarning o`rinlashishida xam erkinlik ko`rinadi.
a) shaxssiz gaplar: eshakni yaydoq minib bo`lmaydi-yiqitadi kishini.
b) shaxsi noma`lum galar: Etgan ho`kizga em yo`q, deydilar.
v) shaxs umumlashgan: Minglarcha chaqirim shimolga yur,minglarcha chaqirim janubga yur-odam saltanatidasan...
g) atov gaplar: Kamol mudroq bosgan ko`zlarini ishqalab, boshi kuyi, xayol surdi: Yana Salima.
Ba`zi atov gaplarga yaqin turadi: Yo`lchi o`z manziliga qaytib, pichan “to`shakka” cho`zilarkan, haligi erdan yana nog`ora tarqaladi: bazm!
d) infinitiv gaplar: Ariza bilan shikoyat qilsinlar, nainki poytaxtda g`alava ko`tarmoq.
2. Bog`lovchisiz o`qshma gapning qismlaridan biri yoki xar ikkisi to`liqsiz gap shaklida bo`ladi:
1) qismlarning biri tarkibli egadan tashkil topgan to`liqsiz gap bo`ladi: Men goh xazillashsam, yonidan kichkina suratni chiqaradi-uchuvchi kiyimida bir yigit.
2) Qismlarning biri kesim va uning tarkibidan tashkil topgan to`liqsiz gap shaklida bo`ladi: Bu kishini Qozimbek keyin tanidi- Oynisaning eri edi.
3) Qismlarning xar ikkisi to`liqsiz gap shaklida bo`lishi mumkin. Buxolda ko`pincha kesim ifodalanmaydi: Yaxshi otga bir qamchi, yomon otga ming qamchi .
Bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan gaplarning xar qaysisi, agar ular ikki sostavli gap bo`lsa, egasi bo`lishi shart. Umumiy egasi bo`lgan gaplar qurulmalari, ular qanchalik kengaymasin, qo`shma gapni tashkil etmay, uyushiq bo`lakli sodda gap bo`ladi.
Shuningdek, qo`shma gap qismlarining kesimlari mustaqil shaklda bo`ladi va o`z egasiga moslashadi.
Ayrim o`rinlarda bog`lovchisiz qo`shma gap qismlarining kesimlari bir xil so`z bo`lishi mumkin. Ammo bunday bir xil kesimlar xar qaysi gapda takrorlanishi kerak: Omborchi-erkak, ferma mudiri-erkak, do`kon mudiri-erkak!