1 so`zlarning teng va ergash bog`lanishi (aloqasi),ergash bog`lanishlarning turlari (boshqaruv moslashuv bitishu)yuzasidan tahlil qoliplar va testlar
Download 176.99 Kb.
|
китоб уйга фазифа
- Bu sahifa navigatsiya:
- MURAKKAB QOSHMA GAP QISMLARINING OZARO BOGLANISHI MAZMUN MUNOSABATINI BELGILASH YUZASIDAN TAHLIL QOLIPLARI
- MURAKKAB QOSHMA GAP QISMLARINING OZARO BOGLANISHI MAZMUN MUNOSABATINI BELGILASH YUZASIDAN TAHLIL QOLIPLARI
- Turkiston viloyatining gazeti
|
BOG`LANGAN QO`ShMA GAPLAR
Bog`langan qo`shma gaplap deb o`zaro bog`lovchilar teng bog`lovchilar yordamida birikkan, mazmuni va tuzilishiga ko`ra bir butunlikni tashkil etgan qo`shma gapturlariga aytiladi. Bog`langan qo`shma gapni boshqa gap qurulmalaridan farqlab turuvchi asosiy grammatik belgi ularni tashkil etgan qismlarni bir-biriga bog`lovchilar va yuklamalardir. Bog`langan qo`shma gapni tashkil etgan qismlar orasida xam, bog`lovchisizqo`shma gaplarda bo`lganidek, payt qiyoslash, sabab natija, izoxlash va ayrish mazmun munosabatlari ifodalanadi. Bu xil qo`shma gap qurilmalari orasidagi farq bog`langan qo`shma gaplardan teng bog`lovchilarning ishlatilishidagina emas. Bu farq Yana ayrish mazmun munosabatining keng qo`llanishida, sabab va natija mazmun munosabatini ifodalovchi gap qurilmalarining mustaqilligida va xar bir mazmun munosabati ichida o`ziga xos mazmun turlarining ifodalanishida ko`rinadi. Bog`langan qo`shma gap qismlari orasida turli mazmun munosabatlarining ifodalanishidan shu qismlar tarkibidagi gap bo`laklarining ma`nosi va urinlashishi, ularning mazmunan va grammatik jihatdan o`zaro munosabati, ayrim bog`lovchi so`zlarning qo`llanishi, gaplarning ohangi kabi omillar asosiy rol` o`ynaydi. masalan, qo`shma gap qismlarida ma`nosi bir-biriga zid so`zlar va shakllarning qo`llanishi qiyoslash-zidlash va ayrish mazmun munosabatini keltirib chiqaradi: Mayli, siz keting bu maxalladan yo biz ko`chib ketamiz. Albatta, teng bog`lovchi qo`shma gapni tuzuvchi asosiy vosita bo`lib qoladi. Teng bog`lovchining xar bir turi ma`lum bir mazmun munosabatini ro`yobga chiqarishda xizmat qiladi. Ammo teng bog`lovchilar biror mazmun munosabati Bilan qat`iy bog`lanib qolmaydi. Bog`langan qo`shma gapni tashkil etgan qismlar shaklan mustaqil, mazmunan o`zaro bog`langan gaplardan tashkil topadi. Bunday qo`shma gapi qismlarining bir-biriga bog`liqligi ularning tuzilishida, kesimlarining mazmunan va grammatik munosabatida, umumiy gap bo`laklarining bo`lishida xam ko`rinadi. Shuning uchun xam bog`langan qo`shma gap qancha gaplardan tashkil topmasin, yaxlit yagona bir qurilmani tashkil etadi. Bog`langan qo`shma gaplar, bog`lovchisiz qo`shma gaplardan farqlanib, yopiq gap qurilmalarini tashkil etadi. Bog`langan qo`shma gaplar iki qismdan tarkib topadi. Bu qismlar o`zaro teng bog`lovchilar yordami bilan birikadi. Bog`langan qo`shma gap, qismlarining o`zaro aloqasi orqali quyidagi mazmun munosabatlari ifodalaydi: 1. Qiyoslash munosabati 2.Biriktiruv munosabati 3.Ayiruv munosabati 4. Sabab va natija munosabati 5. Izoxlash munosabati. Qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlar orasida doimo ham bir xil mazmun munosabati ifodalana bermaydi. Ko`pincha, bir qo`shma gapda birdan ortiq mazmun munosabatlarining ifodalanganini ko`ramiz. Masalan, biriktiruv munosabati boshqa mazmun munosabatlari Bilan bog`lanishi, ayiruv munosabatida qiyoslash munosabati bilan sabab-natija munosabati birlikda ifodalanishi mumkin va boshqalr. Ammo qanday murakkab mazmun munosabatlari ifodalanmasin, bu mazmun munosabatlarining biri etakchi bo`lib, qolganlari qo`shma mazmun turlari bo`lib qoladi. QIYoSLASh MUNOSABATINI IFODALOVChI BOG`LANGAN QO`ShMA GAPLAR Bog`langan qo`shma gap qismlarining mazmuni bir-biriga qiyoslash mumkin. Ma`lum voqyoa, xodisa, belgi-xususiyatlarni bir-biriga qiyoslash maqsad ular orasidagi farqni aniqlash yoki ularni zid qo`yish, bir-biriga nomuvofiq ekanini ko`rsatishdir. Qiyoslash munosabatini ifodalovchi qo`shma gap ikki markazga,ikki qismga bo`linadi. Har ikki qism bir-biriga qiyoslanadi. Qiyoslashning asosida ana shu ikki markazni bir-biriga zid qo`yish, ularning bir-biriga nomuvofiq ekanini ko`rsatish etadi. Shunga ko`ra, qo`shma gapni qancha gaplar tashkil etsa, ular o`zaro bog`lanib, birikib, aniq ikki markazga guruhlanadi. Misol: Otam “Mirzo” va “G`ulom” taxalluslari bilan talay she`rlar yozgan. Lekin bular bir erga to`planib chiqqan emas. Bog`langan qo`shma gaplarda har ikki qismning yoki bu qismlardan birining mazmuni qiyoslanadi, izoxlanadi yoki bu qismlarning tarkibidagi ayrim gap bo`laklarining ma`nosi qiyoslanadi, izoxlanadi. Ayrim gap bo`laklarning ma`nosi qiyoslanayotganda, shunday gap bo`lagi qo`shma gapning ikkinchi qismida ham takrorlanadi. Qiyoslash munosabatini ifodalagan qo`shma gapni tashkil etgan sodda gaplarning ohangi bir xil bo`lmaydi, odatda, qo`shma gapning birinchi qismi ko`tarilgan ohang bilan, vo`shma gapning ikkinchi qismi esa pasaygan ohang bilan tallaffuz etiladi: har ikki qism orasida ancha sezilarli to`xtam beriladi. Qo`shma gap tarkibidagi qiyoslanayotgan bo`laklarga kuchli mantiqiy urug` tushadi. Bu urg`u bo`lsa, esa fe`llar yordami bilan tug`ilgan qo`shma gaplarda ayniqsa kuchli bo`ladi. Yuklama yordami bilan tug`ilgan qo`shma gapning birinchi qismida ohang boshqa xolatlarga nisbatan ancha yuqori bo`ladi. Qiyoslash munosabatini ifodalovchi qo`shma gap qismlari orasida to`xtam ancha cho`ziq bo`lishi ham mumkin. Bu holat yozuvda nuqta yoki vergul bilan ko`rsatiladi. Bunda qo`shma gapni tashkil etgan qismlarning mazmuni ancha mustaqil yoki tarkibi murakkab qismlardan iborat bo`ladi: Oyqiz turgan erdan sal narida ikki yosh bola katta toshni mashina kuzoviga tashlash uchun urinmoqda edi. Nuqtali vergul bilan ajratilgan qo`shmagap qismlarining o`zaro mazmuniy aloqasi, nuqta qo`yilgan holatga nisbatan yaqinroq va har ikki gap orasidagi to`xtam qisqaroq bo`ladi. Qismlarning orasida ancha sezilarli to`xtam berilgan gap qurilmalari ham, boshqa gaplarga o`xshab, umumiy bir fikrni ifodalash uchun xizmat qiladi. Qismlarning birikib, yaxlit holda umumiy fikrni ifodalashlarini ikkinchi qism boshidagi bog`lovchi ham ko`rsatib turadi, bog`lovchi har ikki qismni bir qo`shma gap sifatida birlashtiradi. Shunday qilib, qismlar orasidagi chiziq to`xtam har ikki qismni alohida mustaqil sodda gapga aylantirib yubormaydi. Qismlar orasidagi zich mazmun munosabati, umumiy bir fikrni ifodalash va qismlarni biriktiruvchi bog`lovchining mavjud bo`lishi bu turdagi qurilmalarning qo`shma gapni tashkil etishini ko`rsatadi. Bu xolatni qismlarning ohang ham ko`rsatib turadi; birinchi qism,oddiy darak gapga o`xshash tugallangan ohang bilan bog`lanib, gap oxirida ohang pasayadi, tugallanadi. Bog`langan qo`shma gapni tashkil etgan sodda gaplarning mazmuni bir-biriga zid qo`shilishi, qiyoslanish va bu orqali har ikki gapdan anglashilgan mazmun bir-biridan farqlanishi mumkin. Shunga ko`ra qiyoslash munosabatini ro`yobga chiqarish mumkin: 1. Zidlash munosabatining ifodalanishi. Qo`shma gap qismlarining umumiy mazmuni yoki gaplar tarkibidagi ayrim bo`laklar biror tomondan bir-biriga zid qo`yiladi. Bu xil qo`shma gap qismlarini asosan ammo, lekin, biroq bog`lovchilari biriktiradi. a) Qo`shma gapning birinchi qismida shaxs yoki voqea-xodisaning xoxishi ifodalanib, ikkinchi qismida shu xoxtshga zid bo`lgan voqea, xodisa ro`y beradi. Bu urush, axir, ishq va oshiqlikning joyi emas, deyman o`zimga, ammo ko`ngilda hamisha o`shaning xayoli. b) Predmetning harakat-holati, belgi-xususiyati shaxsning harakat-xolatiga zid quyiladi: Nay ham durustgina chalindi, lekin Rafiq darrov sindirib tashladi. v) Bog`langan qo`shma gapning birinchi qismidan anglashilgan harakat, belgi-xususiyatning zid bo`lishiga qaramay, ikkinchi qismidan anglashilgan mazmun yuzaga chiqadi: Buloq shu yerda-ammo haligacha bir tomchi suvdan darak yo`q. g) Qo`shma gapning ikkinchi qismi ma`lum maqsadni yuzaga chiqarishi uchun zid bo`lgan ob`ektiv to`siqni ifodalaydi: Xolmurod bilan ko`p gaplashgisi kelar, lekin iloji bo`lmas edi. 18. MURAKKAB QO'SHMA GAP QISMLARINING O'ZARO BOG'LANISHI MAZMUN MUNOSABATINI BELGILASH YUZASIDAN TAHLIL QOLIPLARI Uch va undan ortiq sodda gaplarning mazmuni va grammatik jihatdan birikishidan tuzilgan qo'shma gap murakkab qo'shma gap deyiladi. Bu qo'shma gapning oddiy qo'shma gaplardan farqi shundaki, agar oddiy qo'shma gaplar tarkibida ikkita sodda gap kelsa, murakkab qo'shma gapning tarkibida uch va undan ortiq sodda gaplar o'zaro birikib keladi. Masalan: Biz shuni yaxshi bilamizki, millatlararo nizolar yaxsilikka olib kelmaydi. (Gazetadan.) Yillar o'tgach, yaxshilik urug'i unib chiqadi va biz undan manfaatdor bo'lamiz. Keltirilgan misollaming birinchisi ikkita sodda gapdan hosil bo'lgan (oddiy qo'shma gap), ikkinchisi esa uchta sodda gapdan tuzilgani uchun murakkab qo'shma gapdir. Murakkab qo'shma gaplar quyidagi turlarga bo'linadi; Ergashish yo'li bilan tuzilgan murakkab gaplar." Bog'lanish yo'li bilan tuzilgan murakkab gaplar. Bog'lovchi vositalarsiz tuzilgan murakkab gaplar. Aralash yo'l bilan tuzilgan murakkab gaplar. Ergashish yo'li bilan tuzilgan murakkab qo'shma gaplar Tarkibidagi ikkitadan ortiq ergash gaplar mavjud bo'lib,bitta bosh gapga tobelangan murakkab gap bir necha ergash gapli qo'shma gap deyiladi. Bunday ergash gaplarning bosh gapga bog'lanish usuli ikki xil: to'g'ridan to'g'ri ergashish; ketma -ket ergashish. 1. Ergash gaplarning har biri mazmun va grammatik jihatdan biri ikkinchisiga tobelanmay, o'zaro teng holatda bosh gapga bog'lansa bu usul to'g'ridan to'g'ri ergashish deyiladi. Masalan: Mana bu kanal bitsa, yangi yer ochilsa, paxta ham ko'payadi. Bahor kelsa, gullar ochilsa, yana avvalgiday tabiat gullar. (H.O.) Bunday yo'l bilan ergashish ikki xil bo'ladi: Uyushiq ergash gaplar. Uyusmagan ergash gap. Uyushiq ergash gaplar tarkibidagi sodda gaplar bir xil so'roqqa javob beradi va bir turdagi ergash gap bo'ladi. Masalan: Kim o'ylasa onalarni, vatanni, kim mehnat qilsa, unda inson fazilati bor. Uyushmagan ergash gaplar tarkibidagi sodda gaplar har xil so'roqqa javob beradi. Masalan: Tashqari hali yorug' bo'lsa-da, eshik yopilgani uchun, derazasiz hujra qop-qorong'i edi.(O.) Har bir ergash gap to'g'ridan -to'g'ri bosh gapga bog'lanmasdan ikkinchisiga bog'lanib, keyin bosh gapga bog'lansa ketma-ket ergashish deyiladi. Masalan: Yillar o'tib, qancha suvlar oqib o'tsa ham, inson o'z ustozini unitmaydi. Sulton daraxt bo'ls, raiya tomir. Tomirdan, ey o'g'lim, daraxt kuch olur (S.Sh.) Bog'lanish yo'li bilan tuzilgan murakkab qo'shma gap. Bunday qo'shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar o'zaro bog'lovchi yoki bog'lovchi vazifasidagi so'zlar yordami bilan birikadi. Masalan: 1) Bahor keldi, 2) Lekin havo uncha ochilganicha yo'g'-u. 3) daraxtlar kurtak ota boshladi. Bunday gaplar (bog'la) bog'langan qo'shma gaplarga o'xshasa-da, lekin sodda gaplarning miqdori jihatidan farq qiladi. ya'ni sodda gaplar miqdori ko'p bo'ladi. Bog'lovchi vositasiz tuzilgan murakkab qo'shma gaplar. Bunday murakkab qo'shma gaplar o'z tarkibidagi sodda gaplarning o'zaro bog'lanish usuli, sodda gaplarning tuzilish va ma'no munosabati jihatidan bog'lovchisiz qo'shma gaplardan deyarli farqlanmaydi, faqat bu gaplarda sodda gaplarning o'zaro munosabati biroz murakkabroq bo'ladi. Bu belgilarni quyidagicha izohlash mumkin. 1. Sodda gaplar teng munosabatda bo'ladi. Masalan: (1). Boshimga bolishlar botdi, (2) sen kelmading, (3) Yurakka nolishlar botdi, (4) sen kelmading. (Qo'shiq.) 2. Sodda gaplarning bin boshqalarga nisbatan alohida vaziyatgaega bo'ladi. Masalan: Tong chog'i tun bilan kunduz uchrashdi, Tunda armon bilan yulduz uchrashdi, Bahor bilan kuzak baxt qush uchrashdi, Toshlar uchrashdilar, biz uchrashmadik. (U.A.) 3. Ba'zi hollarda gaplar juft -juft holda o'zaro birikadilar.(1) Qahraton o'tkinchi - (2) tunmoq o'tkinchi, (3) Bahor o'tkinchi - (4) unmoq o'tkinchi, (5) Yoz ham o'tkinchi - (6) to'lmoq o'tkinchi, (7) Faqat kuzak cheksiz - (8) so'lmoq cheksiz. (U. A.) Aralash murakkab qo'shma gaplar Shunday gaplar bir necha ko'rinishga ega: l.Bog'lanish va ergashish yo'li bilan tuzilgan murakkab qo'shma gaplarda sodda gaplar o'zaro bog'lanish va ergashish yo'li bilan munosabatga kirishadi. Masalan: (1) Bahor keldi, (2) lekin havo sovuq edi, (3) chunki bu yil qish bir oz cho 'zi Idi. 2. Bog'lanish yo'li bilan va bog'lovchisiz munosabatga kirishish yo'li bilan tuzilgan murakkab gaplarda sodda gaplar munosabati turlicha bo'ladi. (1) Tuproq semiz, (2) Suv yaxshi, (3) Havosi ochiq, (4) Quyosh esa yil bo'yi bu yerga oshiq. (Sh.) b-siz b- siz esa 3. Har uch munosabat asosida: bog'lanish, ergashish, bog'lovchisiz tuzilgan murakkab qo'shma gaplarning o'zaro munosabati turlicha bo'ladi. Masalan: (1) O'rtoq Xolnazarov, (2) ovqatga ishtahasi bo'lmay, chalqancha yotib papiros tortar ekan. (3) u ko'z oldidan g'alati manzaralarni o'tkazdi va (4) toliqqan ko'zlari uyquga ketdi, (5) tushiga ham shu manzaralar kirdi. (S. Ab.) Takrorlash uchun savol va topshiriqlar Murakkab qo'shma gap nima va oddiy qo'shma gapdan qaysijihati bilan farq qiladi? Murakkab qo'shma gapning qanday turlari bor? Ergashish yo'li bilan tuzilgan qo'shma gap qanday turlargabo'linadi? Bog'lanish ba bog'lovchi vositalarsiz tuzilgan murakkabqo'shma gaplarning xususiyatlarini ayting? Aralash yo'l bilan tuzilgan murakkab qo'shma gap nima? Amaliy mashqlar 1. Ifoda maqsadiga ko'ra gap turini aniqlash. 2. Qo'shma gap qismlari (komponent)ning miqdoriga ko'ra turlarini aniqlash. 3. Grammatik asosini belgilash. 4. Murakkab qo'shma gapning turini aytish. 5. Murakkab qo'shma gap qismlarining bog'lanish turini ayting. Masalan: Shahar uylaridagi hamma chiroqlar o'chdi, lekin uzun boloxonali bu uydagi chiqorlar o'chmagan, chunki bu ehiroqlar o'chishi mumkin emas. (H.G'.) Ifoda maqsadiga ko'ra qo'shma gap, komponentlarining miqdoriga ko'ra murakkab qo'shma gap birinchi komponentning grammatik asosi—chiroqlar o'chdi, ikkinchi komponentning grammatik asosi—chiroqlar, uchinchi grammatik asos—chiroqlar o'chishi mumkin emas, aralash yo'l bilan tuzilgan murakkab qo'shma gap. 59-mashq. Murakkab qo'shma gap laming turini aniqlang va bog'lanish vositalarini ayting. 1. Qizlar chayladay buzilib, munchog'i uzulib, oyog'i qaltirab, sipohiga bir so'z dedi. (E.J.) 2. Agar ketar bo'lsang uzoq yurtlarga, agar gaping rost bo'lsa, men seni kutgayman, albat. 3. Bahor kelgach gullar ochilsa yana avvalgiday tabiat gullar. 4. Bir tomonda qo'ylar so'yildi. qozonlar osildi, tandirlar qizidi, sermoy sho'rva issiq zog'ora tayor qilindi. (S.A.) 5. Shunday bir kun bo'larki, lochinlar havoga uchib chiqajaklar, ozod bo'lur xalq. 6. Arava keng ko'chaga qayrildi, odam qalin, ammo chiroq unda-bunda, Ahmad Nusayin jiddiy, asabiy, o'ychan edi.(O.) Shahar boqiydir umr o'tkinchi, Daryolar sobitdir, suvlar ko'chkinchi. (M.Sh.) Meni kutgil va men qaytarman. Faqat kutgil juda intizor. (K.S.) Lekin sen yig'lama aylagil bardosh, Mozorlar yo'qolgay gulga to'lur bog' G'alaba yaqindir, barg urar quyosh Bulbul yana sayrar, bo'lib vaqti chog' Kul ketar, gul kelar, ishon navjuvon. (U.) Bu hayot mangu emas. Oqqani ortga qaytmas.O'z umringdan shoshqinroq Daryoni topolmassan. (Qo'shiq.) Tarkibida ergashgan, bog‘langan yoki bogiovchisiz qo‘shma
Ko‘chirma gap so‘zlashuv va badiiy uslubda ko‘proq qo‘l!anadi. Ko‘chirma gapning o‘m i quyidagicha boiadi: • ko‘chirma gap m uallif gapidan oldin keladi: «Mehnat bilan topilgan non shirin bo ‘ladi», - deydi bobom. • ko‘chirma gap m uallif gapidan keyin keladi: Qo ‘ziboy dedi: «Men maymunjon tergani shu yerga kelgan edim». • ko‘chirma gap muallif gapining ichida keladi: Onam buvimga qarab: «Q o ‘ying, o'qisin, mulla b o ‘lsin», - dedi. • m uallif gapi ko‘chirm a gap ichida keladi: «Ко ‘p martalab mehmon bo ‘Idim, - dedi Qutidor, - ul vaqtda bobongiz ham hayot edilar». KO CHIRMA VA 0 ‘ZLASHTIRMA GAPLAR 0 ‘zganing gapi hech o ‘zgarishsiz nutqqa olib kirilgan gap ko‘chirm a gap, m azm uni saqlanib, shakli o ‘zgartirilgan gap o'zlashtirma gap hisoblanadi:. Misollami qiyos qiling: O.Hojieva yozadi: « Xalqni og'ir sinovlar, mashaqqatlar ulug‘ о ‘zgarishlar jipslashtiradi, uning kuch-qudratini imtihon qiladi». - ko'chirma gap; 0 . H ojieva xa lq n i o g 'ir sinovlar, m ashaqqatlar, u lu g ‘ о ‘zgarishlar jipslashtirishini, uning kuch-qudratini imtihon qilishini yozadi.- o'zlashtirma gap. KO'CHIRMA GAPLARNI O ZLASHTIRMA GAPGA AYLANTIRISH Ko‘chirma gap o ‘zlashtirma gapga aylantirilganda, ko'chirma gapli qo‘shma gap sodda gap shaklini oladi. Haydarov otadan so'radi: «Q ayergacha quvib bordingiz?» - H aydarov otadan qayergacha quvib borganligini so ‘radi. Ko‘chirma gap quyidagi shakliy o‘zgarishlar bilan o‘zlashtirma gapga aylanadi: • darak gap shaklidagi k o 'c h irm a gap kesim i tushum kelishigidagi sifatdosh yoki harakat nom i bilan ifodalangan toidiruvchiga aylanadi: « Q o ‘li gullar cho'lni b o ‘ston etar», - dedi bobom. — Bobom qo ‘li gullar choHni bo'ston etishini aytdi. • k o'chirm a gapning egasi o ‘zlashtirm a gapda qaratqich aniqlovchiga aylanadi: Bola dedi: «О ‘zim ham boshqa mamlakatdan kelib qolganman». — Bola o‘zining boshqa mamlakatdan kelib qolganligini aytdi. 115 • muallif gapining kesimi — dedi - o'zlashtirma gapda — aytdi — so‘zi bilan almashtiriladi: «Kitob — aqlning kaliti», - dedi o ‘qituvchimiz. — 0 ‘qituvchimiz kitobning aql kaliti ekanligini aytdi. • muallif gapining egasi ko‘chirma gap egasi boiib, gap boshida keladi: «Asli ismim Akramjon», - dedi yigit. — Yigit asli ismi Akramjon ekanligini aytdi. • so‘roq, buyruq shaklidagi ko‘chirma gaplar o ‘zlashtirma gapda darak gapga aylanadi: 0 ‘ktam so'radi: «Qandayyangiliklar bor?» - 0 ‘ktam qanday yangiliklar borligini so ‘radi. • ko‘chirma gap tarkibidagi undalma o'zlashtirma gapda chiqish kelishigi shaklidagi to ‘ldiruvchiga aylantiriladi: «Nodira, bugun bizn ikig a kelm aysanm i?» - deb s o ‘radi Fotim a. — Fotim a Nodiradan bugun ularnikiga kelishini so ‘radi. • ko‘chirm a gap tarkibidagi undov, kirish so‘zlar tushirib qoldiriladi: «Yetib keldik, shekilli», - dedi Ochil. — O chilyetib kelishganini aytdi. NUTQ USLUBLARI HAQIDA MA’LUMOT Uslubiyat — tilshunoslikning b irb o ‘limi boiib, nutq jarayonida til hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum soha doirasiga, ma’lum nutqiy vaziyatga xoslangan ko'rinishi nutq uslubi hisoblanadi. So‘zlar ham m a’lum nutq uslubiga xoslanish-xoslanmaslik belgisiga ko‘ra uslubiy xoslangan va uslubiy betarafso‘zlarga boiinadi. Ayrim nutq uslubi doirasidagina qo‘llanadigan so‘zlar uslubiy xoslangan so‘zlar, bunday xususiyatga ega bo'lmagan so‘zlar esa uslubiy betaraf so‘zlar sanaladi. Masalan: qish, maktab, yo m g ‘ir, eski, yangi, o ‘qish, ishlamoq, men, biz, bormoq, ко ‘cha kabi so‘zlar uslubiy betaraf so‘zlar bo‘lib, barcha uslublarda qo‘llana oladi. Taklifqildi, jilvalandi, zimiston, tabassum kabi so‘zlar kitobiy uslubga, do'ndirdi, m isol uchun, m aza, 19. MURAKKAB QO'SHMA GAP QISMLARINING O'ZARO BOG'LANISHI MAZMUN MUNOSABATINI BELGILASH YUZASIDAN TAHLIL QOLIPLARI Uch va undan ortiq sodda gaplarning mazmuni va grammatik jihatdan birikishidan tuzilgan qo'shma gap murakkab qo'shma gap deyiladi. Bu qo'shma gapning oddiy qo'shma gaplardan farqi shundaki, agar oddiy qo'shma gaplar tarkibida ikkita sodda gap kelsa, murakkab qo'shma gapning tarkibida uch va undan ortiq sodda gaplar o'zaro birikib keladi. Masalan: Biz shuni yaxshi bilamizki, millatlararo nizolar yaxsilikka olib kelmaydi. (Gazetadan.) Yillar o'tgach, yaxshilik urug'i unib chiqadi va biz undan manfaatdor bo'lamiz. Keltirilgan misollaming birinchisi ikkita sodda gapdan hosil bo'lgan (oddiy qo'shma gap), ikkinchisi esa uchta sodda gapdan tuzilgani uchun murakkab qo'shma gapdir. Murakkab qo'shma gaplar quyidagi turlarga bo'linadi; Ergashish yo'li bilan tuzilgan murakkab gaplar." Bog'lanish yo'li bilan tuzilgan murakkab gaplar. Bog'lovchi vositalarsiz tuzilgan murakkab gaplar. Aralash yo'l bilan tuzilgan murakkab gaplar. Ergashish yo'li bilan tuzilgan murakkab qo'shma gaplar Tarkibidagi ikkitadan ortiq ergash gaplar mavjud bo'lib,bitta bosh gapga tobelangan murakkab gap bir necha ergash gapli qo'shma gap deyiladi. Bunday ergash gaplarning bosh gapga bog'lanish usuli ikki xil: to'g'ridan to'g'ri ergashish; ketma -ket ergashish. 1. Ergash gaplarning har biri mazmun va grammatik jihatdan biri ikkinchisiga tobelanmay, o'zaro teng holatda bosh gapga bog'lansa bu usul to'g'ridan to'g'ri ergashish deyiladi. Masalan: Mana bu kanal bitsa, yangi yer ochilsa, paxta ham ko'payadi. Bahor kelsa, gullar ochilsa, yana avvalgiday tabiat gullar. (H.O.) Bunday yo'l bilan ergashish ikki xil bo'ladi: Uyushiq ergash gaplar. Uyusmagan ergash gap. Uyushiq ergash gaplar tarkibidagi sodda gaplar bir xil so'roqqa javob beradi va bir turdagi ergash gap bo'ladi. Masalan: Kim o'ylasa onalarni, vatanni, kim mehnat qilsa, unda inson fazilati bor. Uyushmagan ergash gaplar tarkibidagi sodda gaplar har xil so'roqqa javob beradi. Masalan: Tashqari hali yorug' bo'lsa-da, eshik yopilgani uchun, derazasiz hujra qop-qorong'i edi.(O.) Har bir ergash gap to'g'ridan -to'g'ri bosh gapga bog'lanmasdan ikkinchisiga bog'lanib, keyin bosh gapga bog'lansa ketma-ket ergashish deyiladi. Masalan: Yillar o'tib, qancha suvlar oqib o'tsa ham, inson o'z ustozini unitmaydi. Sulton daraxt bo'ls, raiya tomir. Tomirdan, ey o'g'lim, daraxt kuch olur (S.Sh.) Bog'lanish yo'li bilan tuzilgan murakkab qo'shma gap. Bunday qo'shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar o'zaro bog'lovchi yoki bog'lovchi vazifasidagi so'zlar yordami bilan birikadi. Masalan: 1) Bahor keldi, 2) Lekin havo uncha ochilganicha yo'g'-u. 3) daraxtlar kurtak ota boshladi. Bunday gaplar (bog'la) bog'langan qo'shma gaplarga o'xshasa-da, lekin sodda gaplarning miqdori jihatidan farq qiladi. ya'ni sodda gaplar miqdori ko'p bo'ladi. Bog'lovchi vositasiz tuzilgan murakkab qo'shma gaplar. Bunday murakkab qo'shma gaplar o'z tarkibidagi sodda gaplarning o'zaro bog'lanish usuli, sodda gaplarning tuzilish va ma'no munosabati jihatidan bog'lovchisiz qo'shma gaplardan deyarli farqlanmaydi, faqat bu gaplarda sodda gaplarning o'zaro munosabati biroz murakkabroq bo'ladi. Bu belgilarni quyidagicha izohlash mumkin. 1. Sodda gaplar teng munosabatda bo'ladi. Masalan: (1). Boshimga bolishlar botdi, (2) sen kelmading, (3) Yurakka nolishlar botdi, (4) sen kelmading. (Qo'shiq.) 2. Sodda gaplarning bin boshqalarga nisbatan alohida vaziyatgaega bo'ladi. Masalan: Tong chog'i tun bilan kunduz uchrashdi, Tunda armon bilan yulduz uchrashdi, Bahor bilan kuzak baxt qush uchrashdi, Toshlar uchrashdilar, biz uchrashmadik. (U.A.) 3. Ba'zi hollarda gaplar juft -juft holda o'zaro birikadilar.(1) Qahraton o'tkinchi - (2) tunmoq o'tkinchi, (3) Bahor o'tkinchi - (4) unmoq o'tkinchi, (5) Yoz ham o'tkinchi - (6) to'lmoq o'tkinchi, (7) Faqat kuzak cheksiz - (8) so'lmoq cheksiz. (U. A.) Aralash murakkab qo'shma gaplar Shunday gaplar bir necha ko'rinishga ega: l.Bog'lanish va ergashish yo'li bilan tuzilgan murakkab qo'shma gaplarda sodda gaplar o'zaro bog'lanish va ergashish yo'li bilan munosabatga kirishadi. Masalan: (1) Bahor keldi, (2) lekin havo sovuq edi, (3) chunki bu yil qish bir oz cho 'zi Idi. 2. Bog'lanish yo'li bilan va bog'lovchisiz munosabatga kirishish yo'li bilan tuzilgan murakkab gaplarda sodda gaplar munosabati turlicha bo'ladi. (1) Tuproq semiz, (2) Suv yaxshi, (3) Havosi ochiq, (4) Quyosh esa yil bo'yi bu yerga oshiq. (Sh.) b-siz b- siz esa 3. Har uch munosabat asosida: bog'lanish, ergashish, bog'lovchisiz tuzilgan murakkab qo'shma gaplarning o'zaro munosabati turlicha bo'ladi. Masalan: (1) O'rtoq Xolnazarov, (2) ovqatga ishtahasi bo'lmay, chalqancha yotib papiros tortar ekan. (3) u ko'z oldidan g'alati manzaralarni o'tkazdi va (4) toliqqan ko'zlari uyquga ketdi, (5) tushiga ham shu manzaralar kirdi. (S. Ab.) Takrorlash uchun savol va topshiriqlar Murakkab qo'shma gap nima va oddiy qo'shma gapdan qaysijihati bilan farq qiladi? Murakkab qo'shma gapning qanday turlari bor? Ergashish yo'li bilan tuzilgan qo'shma gap qanday turlargabo'linadi? Bog'lanish ba bog'lovchi vositalarsiz tuzilgan murakkabqo'shma gaplarning xususiyatlarini ayting? Aralash yo'l bilan tuzilgan murakkab qo'shma gap nima? Amaliy mashqlar 1. Ifoda maqsadiga ko'ra gap turini aniqlash. 2. Qo'shma gap qismlari (komponent)ning miqdoriga ko'ra turlarini aniqlash. 3. Grammatik asosini belgilash. 4. Murakkab qo'shma gapning turini aytish. 5. Murakkab qo'shma gap qismlarining bog'lanish turini ayting. Masalan: Shahar uylaridagi hamma chiroqlar o'chdi, lekin uzun boloxonali bu uydagi chiqorlar o'chmagan, chunki bu ehiroqlar o'chishi mumkin emas. (H.G'.) Ifoda maqsadiga ko'ra qo'shma gap, komponentlarining miqdoriga ko'ra murakkab qo'shma gap birinchi komponentning grammatik asosi—chiroqlar o'chdi, ikkinchi komponentning grammatik asosi—chiroqlar, uchinchi grammatik asos—chiroqlar o'chishi mumkin emas, aralash yo'l bilan tuzilgan murakkab qo'shma gap. 59-mashq. Murakkab qo'shma gap laming turini aniqlang va bog'lanish vositalarini ayting. 1. Qizlar chayladay buzilib, munchog'i uzulib, oyog'i qaltirab, sipohiga bir so'z dedi. (E.J.) 2. Agar ketar bo'lsang uzoq yurtlarga, agar gaping rost bo'lsa, men seni kutgayman, albat. 3. Bahor kelgach gullar ochilsa yana avvalgiday tabiat gullar. 4. Bir tomonda qo'ylar so'yildi. qozonlar osildi, tandirlar qizidi, sermoy sho'rva issiq zog'ora tayor qilindi. (S.A.) 5. Shunday bir kun bo'larki, lochinlar havoga uchib chiqajaklar, ozod bo'lur xalq. 6. Arava keng ko'chaga qayrildi, odam qalin, ammo chiroq unda-bunda, Ahmad Nusayin jiddiy, asabiy, o'ychan edi.(O.) Shahar boqiydir umr o'tkinchi, Daryolar sobitdir, suvlar ko'chkinchi. (M.Sh.) Meni kutgil va men qaytarman. Faqat kutgil juda intizor. (K.S.) Lekin sen yig'lama aylagil bardosh, Mozorlar yo'qolgay gulga to'lur bog' G'alaba yaqindir, barg urar quyosh Bulbul yana sayrar, bo'lib vaqti chog' Kul ketar, gul kelar, ishon navjuvon. (U.) Bu hayot mangu emas. Oqqani ortga qaytmas.O'z umringdan shoshqinroq Daryoni topolmassan. (Qo'shiq.) Tarkibida ergashgan, bog‘langan yoki bogiovchisiz qo‘shma
Ko‘chirma gap so‘zlashuv va badiiy uslubda ko‘proq qo‘l!anadi. Ko‘chirma gapning o‘m i quyidagicha boiadi: • ko‘chirma gap m uallif gapidan oldin keladi: «Mehnat bilan topilgan non shirin bo ‘ladi», - deydi bobom. • ko‘chirma gap m uallif gapidan keyin keladi: Qo ‘ziboy dedi: «Men maymunjon tergani shu yerga kelgan edim». • ko‘chirma gap muallif gapining ichida keladi: Onam buvimga qarab: «Q o ‘ying, o'qisin, mulla b o ‘lsin», - dedi. • m uallif gapi ko‘chirm a gap ichida keladi: «Ко ‘p martalab mehmon bo ‘Idim, - dedi Qutidor, - ul vaqtda bobongiz ham hayot edilar». KO CHIRMA VA 0 ‘ZLASHTIRMA GAPLAR 0 ‘zganing gapi hech o ‘zgarishsiz nutqqa olib kirilgan gap ko‘chirm a gap, m azm uni saqlanib, shakli o ‘zgartirilgan gap o'zlashtirma gap hisoblanadi:. Misollami qiyos qiling: O.Hojieva yozadi: « Xalqni og'ir sinovlar, mashaqqatlar ulug‘ о ‘zgarishlar jipslashtiradi, uning kuch-qudratini imtihon qiladi». - ko'chirma gap; 0 . H ojieva xa lq n i o g 'ir sinovlar, m ashaqqatlar, u lu g ‘ о ‘zgarishlar jipslashtirishini, uning kuch-qudratini imtihon qilishini yozadi.- o'zlashtirma gap. KO'CHIRMA GAPLARNI O ZLASHTIRMA GAPGA AYLANTIRISH Ko‘chirma gap o ‘zlashtirma gapga aylantirilganda, ko'chirma gapli qo‘shma gap sodda gap shaklini oladi. Haydarov otadan so'radi: «Q ayergacha quvib bordingiz?» - H aydarov otadan qayergacha quvib borganligini so ‘radi. Ko‘chirma gap quyidagi shakliy o‘zgarishlar bilan o‘zlashtirma gapga aylanadi: • darak gap shaklidagi k o 'c h irm a gap kesim i tushum kelishigidagi sifatdosh yoki harakat nom i bilan ifodalangan toidiruvchiga aylanadi: « Q o ‘li gullar cho'lni b o ‘ston etar», - dedi bobom. — Bobom qo ‘li gullar choHni bo'ston etishini aytdi. • k o'chirm a gapning egasi o ‘zlashtirm a gapda qaratqich aniqlovchiga aylanadi: Bola dedi: «О ‘zim ham boshqa mamlakatdan kelib qolganman». — Bola o‘zining boshqa mamlakatdan kelib qolganligini aytdi. 115 • muallif gapining kesimi — dedi - o'zlashtirma gapda — aytdi — so‘zi bilan almashtiriladi: «Kitob — aqlning kaliti», - dedi o ‘qituvchimiz. — 0 ‘qituvchimiz kitobning aql kaliti ekanligini aytdi. • muallif gapining egasi ko‘chirma gap egasi boiib, gap boshida keladi: «Asli ismim Akramjon», - dedi yigit. — Yigit asli ismi Akramjon ekanligini aytdi. • so‘roq, buyruq shaklidagi ko‘chirma gaplar o ‘zlashtirma gapda darak gapga aylanadi: 0 ‘ktam so'radi: «Qandayyangiliklar bor?» - 0 ‘ktam qanday yangiliklar borligini so ‘radi. • ko‘chirma gap tarkibidagi undalma o'zlashtirma gapda chiqish kelishigi shaklidagi to ‘ldiruvchiga aylantiriladi: «Nodira, bugun bizn ikig a kelm aysanm i?» - deb s o ‘radi Fotim a. — Fotim a Nodiradan bugun ularnikiga kelishini so ‘radi. • ko‘chirm a gap tarkibidagi undov, kirish so‘zlar tushirib qoldiriladi: «Yetib keldik, shekilli», - dedi Ochil. — O chilyetib kelishganini aytdi. NUTQ USLUBLARI HAQIDA MA’LUMOT Uslubiyat — tilshunoslikning b irb o ‘limi boiib, nutq jarayonida til hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum soha doirasiga, ma’lum nutqiy vaziyatga xoslangan ko'rinishi nutq uslubi hisoblanadi. So‘zlar ham m a’lum nutq uslubiga xoslanish-xoslanmaslik belgisiga ko‘ra uslubiy xoslangan va uslubiy betarafso‘zlarga boiinadi. Ayrim nutq uslubi doirasidagina qo‘llanadigan so‘zlar uslubiy xoslangan so‘zlar, bunday xususiyatga ega bo'lmagan so‘zlar esa uslubiy betaraf so‘zlar sanaladi. Masalan: qish, maktab, yo m g ‘ir, eski, yangi, o ‘qish, ishlamoq, men, biz, bormoq, ко ‘cha kabi so‘zlar uslubiy betaraf so‘zlar bo‘lib, barcha uslublarda qo‘llana oladi. Taklifqildi, jilvalandi, zimiston, tabassum kabi so‘zlar kitobiy uslubga, do'ndirdi, m isol uchun, m aza, 21. TINISH BELGILARINI O'Z O'RNIDA QO'LLASH QOIDALARINI O'ZLASHTIRISH YUZASIDAN TAHLIL QOIDALARI Punktuatsiya termini lotincha punctum so’zidan olingan bo’lib, aslda nuqta, o’rin, joy tushunchalari bilan bog’langan bo’lsa ham, tilshu-noslikda nutq oqimidagi intonatsion-prasodik to’xtamlarni, yozuvda ifodalanadigan shartli belgilar yig’indisini (tinish belgilarini) anglatadi. Punktuatsiya tilshunoslikning bir sohasi bo’lib, tinish belgilari (punktorgramma) va ularning qo’llanish qonun-qoidalarini o’rgatadi. Punktogramma muayyan yozuv tizimi (grafika) ning uzviy qismi bo’lib, yozma nutqning ayrim yozuv belgilari (masalan, raqamlar, harflar, diakritik va transkripsion belgilar kabi) bilan ifodalash mumkin bo’lma-gan tomonlarini aniq belgilashda muhim ahamiyatga egadir. Tinish belgilari yozma nutqni to’g’ri, ifodali, mantiqiy bayon qilishda, uni ixchamlashda, gap qismlarining o’zaro logik-grammatik munosabatlarini ko’rsatishda muhim grafik vosita sifatida ishlatiladi. Punktuatsiya, bir tomondan, yozuvchiga o’z yozma nutqini aniq, to’g’ri va ifodali bayon etish imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan, o’quvchiga muayyan matndagi fikrni yozuvchi bayon etganidek, yozuvchining maqsadiga muvofiq tushuna olish imkoniyatini yaratadi; bir tinish belgi yozuvchi tomonidan qanday ma'no va vazifada qo’llangan bo’lsa, mazkur tinish belgi o’quvchi tomonidan ham xuddi shunday vazifada tushuniladi. Demak, tinish belgilari "Yozma nutqning tushunilishini osonlashti-rish uchun qo’llaniladi" (Baduen de Kurtene) va uni oydinlashtiradi, aniqlik kiritadi. Tinish belgilarining o’rinli qo’llanmasligi ma'lum bir sintaktik qurilmani ham mazmun, ham tuzilishii jihatidan o’zgarib ketishiga olib keladi. Masalan, Afandi podshoga qarab: Siz axmoq odam emassiz, – dedi (latifa) gapida axmoq so’zidan keyin pauza berilib (tire yoki vergul qo’yilib) o’qilsa, gap podshoning aklliligi haqida emas, balki uning ham axmoq, ham yomon odamligi haqida boradi. Qir-adirda lola gulpar ochilgan (U.) gapida lola so’zidan keyin vergul qo’yilmasa, faqat lolalar ochilganligi; vergul qo’yilsa, loladan tashqari boshqa gullar ham ochilganligi anglashiladi. Tinish belgilari yozuvdan keyin paydo bo’lgan. Qadimgi yozuvlar piktografik (rasm yozuv), logografik (so’z yozuv) shakllarida bo’lganli-gidan, punktuatsiyaga extiyoj sezilmagan. Punktuatsiya yozuvning keyingi taraqqiyotida shakllana boshlagan. Yozuvning sintetik usulidan analitik yozuv usuliga o’tilishi, endi yozuvda grafemalarni – belgilarni ajratish, bir harfli so’zni ko’p harfli so’zdan, so’zni so’zdan ajratish ehtiyojining tug’ilishi, fikrni mantiqli bayon qilish, maqsadni to’g’ri ifodalash zaruriyati kabilar bora-bora yozuvga ayrim ishoralarning kiritilishiga olib keldi. Qadimgi yozma matnlarda so’zlar: a) bo’sh joy, interval (oraliq masofa), b) nuqtalar, v) ayrim belgilar (masalan, qizil rang) vositasida ajratilgan. O’rta Osiyoning qadimgi yozuvlarida ham (oromiy, turkiy runik kabi) ajratuvchi belgilar saqlangan, ancha faol qo’llanilgan, bularni shartli ravishda qadimgi yozuvlarga xos «punktuatsion» belgilar deyish mumkin. O’rta Osiyoda arab yozuvi maydonga kelgandan keyin, oromiy, turkiy runik kabi yozuvlardagi mavjud an'anaviy yozuv tizimi buziladi. Arab grafikasida yozuvning yordamchi elementi sifatida: a) ta'kid belgi-lari" – tik to’g’ri chiziq, qizil va oq-qora ranglar; b) "ma'no belgilari" – "Qur'on"dagi turish va determinativlar; v) "bezak belgilari" qo’llangan. Demak, XIX asrning II yarmigacha arab grafikasidagi o’zbek yozu-vida tinish belgilari bo’lmagan. O’zbek punktuatsiya tarixi, asosan, XIX asrning II yarmidan keyin boshlanganki, buning ob'yektiv va sub'yektiv tarixiy sabablari bor: 1. XIX asrning II yarmida O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan istilo qilinishi O’rta Osiyo xalqlari madaniyatining, jumladan, o’zbek xalqi madaniyatining rivojlanishida omil bo’ldi. Rossiya va u orqali boshqa Yevropa xalqlari bilan bo’lgan turli xil madaniy aloqalar yozuvda ham o’z ifodasini topadi. 2. XIX asrning II yarmida O’rta Osiyoda poligrafiyaning vujudga kelishi: bosmaxonalar, nashriyotlarning paydo bo’lishi, kitob, gazeta, jurnallarning nashr etilishi, o’zbek adabiy tilining matbuot tili darajasiga ko’tarilishi yozuv madaniyatini, savodxonlikni – tinish belgilari qo’llash ilmini shakllantirdi. Bunda 1917 yildan muntazam ravishda ikki tilda (ruscha va uzbekcha) nashr etilgan "Turkiston viloyatining gazeti" ham muhim ahamiyatga ega bo’ldi. 3. Bu davrda tarjimachilik ishlari juda ravojlandi. Rus tilidan o’zbek tiliga qilingan tarjima matnlarda, tabiiyki, tinish belgilari o’zbekcha nushaga ham o’tdi. 4. Turkiy tillar, turkiy yozuvlar tadqiq qilina boshlandi: ilmiy asar-lar, grammatik qo’llanmalar paydo bo’ldi. Turkologlar tomonidan tahlil qilingan o’zbekcha matnlarda ham tinish belgilari qo’llanila boshlandi. Bu holat keyinchalik o’zbek yozuvida an'anaga aylandi. Shunday qilib, XX asr boshlarida o’zbek punktuatsiyasi shakllanib yetdi. Xususan, 1920 yillardan keyin barcha turkiy tillar bilan birga, o’zbek grafikasining rivojida, xususan, orfografik va punktuatsion qoida-larning ishlanishida o’zgarishlar ro’y berdi. O’zbek tiliga ko’pgina tinish belgilari (so’roq, undov, qo’shtirnoq, ko’p nuqta kabi) kiritirildi. Punktuatsiya tilshunoslikning grafika sohasi bilan zich bog’langan. Ma'lumki, grafika muayyan tilning yozuv tizimini bir butun holda, barcha belgilar yig’indisini o’rganuvchi soha, Shulardan tinish belgilar punktuatsiya tomonidan o’rganilishidan qat'i nazar, keng ma'noda punktogrammalar ham grafikaning tarkibiy qismidir. Grafika tinish belgilaridan tashqari, raqamli, diakritik va tarnskripsion belgili kabi yozuvlarni ham o’z ichiga oladi. Shunday bo’lsa ham, punktuatsiya o’z o’rganish ob'yekti va vazifasi jihatidan grafikadan, yozuvning boshqa – belgili shakllaridan ajralib turadi. Demak, grammalar (tinish belgilar) muayyan yozuv tizimining yordamchi, ayni paytda, zarur qimsi bo’lgan shartli belgilar yig’indisidir. Punktuatsiya orfografiya bilan aloqador. Orfofafiya so’zlarning to’g’ri yozilishini o’rganib, morfologiya bilan zich bog’lansa, punktuatsi-ya gaplarning to’g’ri tuzilishi, undagi fikrning to’g’ri ifodalanishi uchun xizmat qilib, sintaksis bilan zich bog’lanadi. Masalan, so’roq, undov, nuqta kabi tinish belgilaridan so’ng gapning bosh harf bilan, ikki nuqta, nuqtali vergullardan keyin gapning ko’pincha kichik harf bilan yozilish holatlari punktuatsiya bilan orfografiyaning aloqadorligini ko’rsatuvchi omildir. Bundan tashqari, savodxonlikni oshirishda orfografiya qanchalik ahamiyatga ega bo’lsa, punktuatsiya ham shuncha ahamiyatga egadir. Orfografiya ham, punktuatsiya ham grafik vositalar bo’lib, to’g’ri yozish to’g’ri tuzish, to’g’ri ifodalash haqidagi ta'limotdir. Punktuatsiya uslubiyat bilan aloqador. Tinish belgilarining noto’g’ri qo’llanilishi gap mazmunida galizlik, mavhumlik va noaniqlikni keltirib chiqaradi. Masalan, Ey tabib, qo’y, boqma dardim bedavolardan biri (Muq.) gapida uch holat bor: a) qo’y so’zidan keyin vergul o’qilmasa, “tabib” “qo’yboqar”ga aylanadi; b) "dardim"dan keyin vergul qo’yilsa, “dardim” “boqma”ga bog’lanadi – kesim+to’ldiruvchi (boqma dardimni) munosabati tug’iladi; v) "boqma"dan keyin vergul qo’yilsa, "ega+kesim" (dardim bedavolardan biri) tug’iladi. Punktuatsiya sintaksis bilan uzviy aloqador. Punktuatsion qoidalar sintaktik qonuniyatlar, me'yorlar asosida talqin qilinadi. Punktuatsiya qoidalarini sintaktik qonuniyatlarga bog’lab bayon qilishning o’z ilmiy metodik asoslari va usullari bor. Punktuatsiya qoidalarini aniqlashda mazkur tilning barcha sintaktik, uslubiy xususiyatlari hisobga olinadi. Tinish belgilari qo’llashni gap qurilishi, uning grammatik-semantik shakllanishi boshqaradi. Masalan, Muhayyo, Surayyo, Ra'no, Muqaddas, Ko’zimni yashnatib, kiyibsiz atlas (X.Saloh) gapida vergul uch xil vazifada: 1) uyushgan undalmalarni biriktirish; 2) ularni gap bilan grammatik bog’lanmaganligi uchun gapdan ajratish; 3) oborotdagi qisqa pauzani qoplash uchun qo’llanilganki, buni shu gapning konkret sintaktik qurilishi taqozo qilgan. Punktuatsiya sintaktik fonetika, gap ohangi bilan uzviy bog’lan-gan. Ohang (intonatsiya) ovozning rang-barang tovlanishi: tinch boshla-nishi, ko’tarilishi (kulminatsiyasi), pasayishi, susayishi, tinishi (uzilishi); tempi: tez va sekinligi, osoyishtaligi; sifati: cho’ziq, qisqaligi, kuchli va kuchsizligi; davriy va davomliligi, takrorlanishi kabilarda ko’rinadi. Ohang juda murakkab bo’lib, urg’u, pauzalar, melodika kabilar uning komponentlari hisoblanadi. Ohang gap mazmun-mundarijasining ajralmas qismi: usiz gap shakllanmaydi, gapning kommunikativ (aloqa-aralashuv) vazifasini ohang boshqaradi. Ohangning o’zgarishi gapning mazmun va tuzilish jihatidan o’zgarib ketishiga sabab bo’ladi: mazmun farqlaydi, gap qayta shakllanadi. Quyidagi gaplarning ohangini qiyos-laylik: 1. Turg’un ukam vrach bo’ldi. 2. Turg’un, ukam, vrach bo’ldi. 3. Turg’un – ukam vrach bo’ldi. 4. Turg’un, ukam vrach bo’ldi. 1-gapda Turg’un bilan ukam o’rtasida pauza yo’q: Turg’un – aniq-lovchi, ukam – ega; 2-gapda Turg’un bilan ukam sanash ohangi bilan aytiladi: uyushiq egalar; 3-gapda "ukam" gapga nisbatan sal tez va pasayuvchi ohang bilan aytiladi: ajratilgan bo’lak; 4-gapda Turg’un so’zi murojaat ohangi bilan gapdan ajratilib, biroz pauza qilinadi: undalma. Download 176.99 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|