1. Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi Tadqiqotning refleksiv fazasi


Download 232.47 Kb.
bet3/22
Sana27.10.2023
Hajmi232.47 Kb.
#1728221
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22
Bog'liq
Reja

1. Muammoning qo'yilishi. Muammoni shakllantirish jarayonida savollarning 

6
qo'yilishi muhimdir. Savollar ravon ifodalangan yoki mujmal, aniq belgilangan yoki 


nazarda tutilgan bo'lishi mumkin. Muammoning qo'yilishi - bu, birinchi navbatda, 
bir -birining o'rnini bosadigan, tadqiqotchini noma'lumni aniqlashga va uni 
ma'lumga aylantirish usullariga yaqinlashtiradigan savollarni qidirish jarayoni. Bu 
muammoni shakllantirishda muhim nuqta. Ammo muammoning qo'yilishi shu bilan 
cheklanib qolmaydi. Birinchidan, har bir ilmiy savol muammo emas - bu shunchaki 
aniqlovchi yoki bugungi kunda fan uchun umuman hal qilinmaydigan savol bo'lib 
chiqishi ham mumkin. 
Ikkinchidan, muammoni shakllantirish uchun savolning o'zi yetarli emas.
Masalaning sabablarini aniqlash ham talab qilinadi.
Bu muammoni qo'yish jarayonidagi boshqa amal. Bu muammoli masalani
keltirib chiqargan qarama-qarshilikni aniqlash amali bo'lib, uni aniq qayd etish
kerak.
Keling, ilmiy muammo ostidagi qarama -qarshilikni tuzatishga bizning nuqtai
nazarimizdan qiziq bo'lgan misol keltiraylik. Ko'p narsani bilish va qila olish uchun
yaxshi xotiraga ega bo'lish va fikrlashga o'rgatish kerak. Va bu erda biz muqarrar
qarama-qarshilikka duch kelamiz: bilim to'plashga ko'proq vaqt ajratish, fikrlashga
o'rgatish uchun kamroq vaqt ajratish va aksincha. Shunday bo'lsa, demak, qandaydir
optimum bor. Agar uni o'rnatish mumkin bo'lganda, ko'p qiyinchiliklar yo'qolgan
bo'lardi.
Muammoning shakllanishi uchun tadqiqotning rivojlanish prognozi va
muammoning "foniga" asoslangan tadqiqotning kutilayotgan yakuniy natijasining
"loyihasi" tasvirini yaratish katta ahamiyatga ega. "Fon" deganda, bu bosqichda
bog'liq bo'lgan, shuningdek, kelajakda bog'liq bo'ladigan, tadqiqotning borishi va
natijalariga ta'sir ko'rsatadigan va ta'sir qiladigan barcha holatlar tushuniladi.
2. Muammoni baholash. Muammoni baholashga uning yechimi uchun kerak
bo‘ladigan barcha shartlarni aniqlash kiradi, ularning qatoriga muammoning turi va
fanning imkoniyatlaridan kelib chiqib quyidagilar kiradi: izlanish metodlarini,
axborot manbalarini, ilmiy xodimlar tarkibini, muammoning yechimi uchun zarur
bo‘lgan tashkiliy shakllarni, moliyalashtirish shakllarini aniqlash, dastur va izlanish
uslubiyotini, hamda oraliq va yakuniy natijalarni ilmiy muxokama qilish turlarini
aniqlash, zaruriy ilmiy uskunalar ro‘yxatini, zaruriy maydonlarni, muammo
bo‘yicha extimoliy kooperatsiya sheriklarini va boshqalarni aniqlash.
3. Muammoni asoslash. Muammoni asoslash - bu, birinchidan, mazkur
muammoning boshqa – avval yechilgan va xozirda, bir vaqtning o‘zida birga
yechilayotgan muammolar bilan mazmunli, aksiologik (qadriyatli) va genetik
aloqalarini aniqlash, shuningdek, mazkur muammoning boshqa, yechimi ushbu
muammoning yechimiga bog‘liq holda xal bo‘ladigan muammolar bilan aloqalarini
aniqlashdir.

7
Ikkinchidan, muammoni asoslash - bu uning yechimi zarurligini asoslaydigan


argumentlarni izlash, kutilayotgan natijalarning ilmiy yoki amaliy qadri borligini
izlashdir. Bu mazkur muammoni (yoki muammoning bunday qo‘yilishini) boshqa
muammolar bilan, har bir muammoning amaliyot va fanning ichki mantiqi
extiyojlari uchun muhimligini hisobga olib ularni yechish uchun muammolarni
ajratib olish jixatidan solishtirish kerakligi zaruratidir.
Bunda, zamonaviy fanda ko‘pincha bir necha yechim variantlariga yo‘l
qo‘yiladigan muammolar uchramoqda. Xususan, zamonaviy Rossiya iqtisodiyotida
turlicha firmalar modellari, biznesni tashkil qilishga bo‘lgan yondashuvlar va
boshqalar xilma-xilligi paydo bo‘ldi. Bunday holatlarda aynan qaysi yechim, aynan
qaysi model eng katta ustunliklarga ega va shuning uchun u mazkur sharoitlarda eng
maqsadga muvofiq ekanligini maydalab asoslashga to‘g‘ri keladi. Muammo
qanchalik murakkabroq bo‘lsa, uni yechish mumkinligini asoslashda va uning
yechimini rejalashda shunchalik ko‘proq turli-tuman omillar hisobga olinishi lozim.
Olimning muammo yechimga ega ekanligini yoki muammoning taklif etilayotgan
yechimini qabul qilishni asoslash uchun dalillarni shakllantirish va tanqidiy taxlil
qilish maxorati bunday sharoitlarda fanning taraqqiyoti uchun muhim asos bo‘ladi.
Muammoning dolzarbligini baholashda ko‘pincha uning xaqiqatda
dolzarbligini bo‘rttirib baholash holatiga duch kelish mumkin. Shu munosabat bilan
olimlarda himoyalanish reaksiyasi paydo bo‘ladi: ular har qanday muammoning
xaqiqatdagi dolzarbligini bu muammolar yoritiladigan ilmiy ishlar mualliflaridan
ko‘ra ancha kichikroq ko‘lamlarda ko‘rib chiqishga moyildirlar. Bu - fan uchun
tabiiy bo‘lgan xodisa, odatiy hol. Fan o‘z me’yorida konservativ bo‘lishi kerak va
har bir yangi ilmiy ish yuzasidan u chekkadan bu chekkaga qarab chopmasligi kerak.
Lekin shu bilan birga, ba’zan bu hol muhim muammolarga yetarlicha baho
bermaslikka hamda fandagi yangi yo‘nalishlarning rivojlanishi asossiz to‘xtab
qolishiga olib keladi. Masalan, sobiq ittifoqda XX asrning 50-yillarida genetika va
kibernetika fanlari nazarga ilinmaganligi natijasida bu yo‘nalishlar bo‘yicha sobiq
ittifoq fanlari bir necha o‘n yilliklarga ortga chekingan.
Muammoni baholashdagi sub’ektivlikni pasaytirish uchun muammoga qarshi
ham tadqiqotchining o‘zi, ham uning hamkasblari tomonidan turli-tuman e’tirozlar
surilishi muhim ahamiyatga ega. Bunda muammoning moxiyati, uning ifodalanishi,
qo‘yilishi shartlari hamda uning yechimi oqibatlariga tegishli barcha narsalar shubxa
ostiga olinadi: muammo o‘zi bormi? Muammo yechimiga amaliy yoki ilmiy
zaruriyat bormi? Ilm-fan rivojining xozirgi holatida muammoning yechimi
mavjudmi? Mazkur muammoni xal qilishga ushbu tadqiqotchining yoki ushbu ilmiy
jamoaning kuchi yetadimi? Rejalashtirilayotgan natijalarning extimoliy qadr-
qimmati qanday?
Muammoning to‘g‘ri qo‘yilishi “yoqlab” va “qarshi” argumentlarining

8
musobaqalashuvini nazarda tutadi. Aynan qarama-qarshi fikrlar fokusida


muammoning moxiyati, uni yechish zaruriyati va qadr-qimmati, uning nazariy va
amaliy ahamiyati xaqidagi to‘g‘ri tasavvur tug‘iladi.
1. Muammoni strukturalash. Muammoni strukturalashning boshlang‘ich
nuqtasi bo‘lib uni parchalash yoki muammoni “stratifikatsiyalash” (lot. “stratum” -
qatlam) hisoblanadi. Parchalash (dekompozitsiya – pastroqqa qarang) – bu ularsiz
markaziy – muammoli – savolga javob topish mumkin bo‘lmagan qo‘shimcha
savollarni (savolchalarni) izlash. Dastlabki holatda muammoning barcha
“savolchalarini” kamdan-kam shakllantirib ifodalash mumkin. Bu hol asosan
izlanish davomida ro‘y beradi. Dastavval muammoning yechimi uchun talab
etiladigan barcha narsalarni oldindan bashorat qilish ko‘pincha nixoyatda qiyin
bo‘ladi. Shuning uchun stratifikatsiyalash (parchalash, dekompozitsiya) muammoni
yechishning butun jarayoniga tegishlidir. Muammo qo‘yilishining boshlang‘ich
nuqtasida esa gap barcha extimoliy va zaruriy savolchalarni qidirib topish va
ifodalash to‘g‘risida ketadi, ularsiz izlanishni boshlash va kutilayotgan natijani
olishni mo‘ljallash mumkin emas.
V.I. Vernadskiy yozishicha, “Ilm (fan) doimo bir xil usulda yo‘lni qidiradi, -
u dastavval murakkab masalani soddaroq masalalarga bo‘lib tashlaydi, keyin,
murakkab masalalarni chetga surib, soddaroqlarining yechimini topadi va undan
keyingina qoldirilgan murakkab masalaga qaytadi”.
Keyinchalik, muammoni parchalash jarayonida uni lokallashtirish – ya’ni,
tadqiqot o‘tkazishning mavjud sharoitlaridan kelib chiqib izlanish ob’ektini xaqiqiy
qamrab olinadigan va tadqiqotchining yoki tadqiqotchilar guruxining kuchi
yetadigan chegaralar bilan cheklash lozim.
Tadqiqotchi, aslida o‘ta qiziqarli bo‘lgan, lekin javobi qidirilayotgan
muammoli savolga javob olinishini qiyinlashtiradigan narsalardan voz kecha olishi
nixoyatda muhimdir.
Muammoni chegaralash, lokallashtirishdan so‘ng muammoning barcha
savollari (savolchalari) turkumini tadqiqotning mantiqiga  mos holda tartiblashtirish
lozim, ya’ni, savolchalarni yechishning o‘ziga xos “tarmoqli grafigi” tuzib chiqish
lozim.
Muammoning qo‘yilishi doimo ma’lum bir ilmiy til vositalarini qo‘llagan
holda amalga oshiriladi. Muammoni ifodalash uchun tanlangan tushunchalar va
tilning tuzilmalari doimo ham uning ma’nosiga indifferent (lot. “indifferens -
befarq”)
bo‘lavermaydi.
Amaliyotda
olimlar
bir-birini
tushunmasligi
muammolarning murakkabligiga emas, balki iboralarning bir xil ma’noda
qo‘llanmasligiga bog‘liq bo‘lgan holatlar ham ko‘p uchragan.
Ayniqsa tadqiqotning dastlabki bosqichida iboraviy anglashmovchilikka yo‘l
qo‘ymaslik o‘ta muhimdir: muammoning qo‘yilishi va uni keyinchalik yoyish

9
jarayonida muammoga aloqasi bor barcha tushunchalarni aniq belgilab olish lozim.


Undan tashqari, agar muammoni maxsus iboralarsiz bayon etishning iloji bo‘lsa,
muammoni qo‘yayotganlarda noaniqliklar, bir xil ma’noda tushunmaslik holatlari
ko‘pincha muvaffaqiyat bilan bartaraf etiladi. Oddiy tilga tarjima qilishning
foydasini “21-asr dialoglari” nomli parodiyadagi quyidagi misol bilan yorqin
ifodalash mumkin, bunda mutaxassis-olimning muloxazalarini keng ommaga
tushunarli bo‘lgan tilga shunga ixtisoslashgan robot tarjima qiladi: “Ma’ruzachi:
ekvidistant traektoriyalar bo‘yicha xarakatlanuvchi to‘rtta monosiklik agregatni
tasavvur qiling... Robot-tarjimon: tasavvur qiling - ... E ... - to‘rtta g‘ildirak.”
Shunday qilib, biz tadqiqot uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, ilmiy
bilimlarni tashkil qilishning o‘ziga xos shakllaridan biri – muammoni, hamda
bilishning metodi sifatidagi muammoni qo‘yilish jarayonini ko‘rib chiqdik.
O‘z tadqiqotining muammosini ifodalagach, tadqiqotchi uning ob’ekti va
predmetini aniqlab oladi.
Tadqiqotning ob’ekti va predmeti. Gnoseologiyada – bilish nazariyasida -

Download 232.47 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling