1. Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi Tadqiqotning refleksiv fazasi


Download 232.47 Kb.
bet14/22
Sana27.10.2023
Hajmi232.47 Kb.
#1728221
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   22
Bog'liq
Reja

Tushunchalar apparati bilan ishlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yana
bir holni ta’kidlash lozim. har bir muayyan tadqiqotda ishlatiladigan tushunchalar
apparatini tanlab olish va tizimlashtirish uning predmeti, qo‘yilgan maqsadlari va
vazifalari bilan belgilanadi. Shuning uchun tushunchalarning doimiy tizimi orqali
ifodalanadigan xodisa va jarayonlarning moxiyati mualliflik nuqtai nazar bilan
belgilanadi, har bir tadqiqotdagi tushunchalar tizimi esa u yoki bu darajada
mualliflik hisoblanadi (u aniq, tiniq, tartibli yoki aksincha, mujmal, ziddiyatli
bo‘lishi mumkin).
Nazariy tadqiqotning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish. Yaratilayotgan ilmiy
konsepsiya, nazariyaning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish jarayonidan tashqari (bu
xaqida keyinroq batafsil to‘xtalamiz), nazariy tadqiqotning mantiqiy tuzilmasini
barpo qilish, xuddi shuningdek, empirik tadqiqotning nazariy qismi tuzilmasini
barpo qilish o‘ta variativ (ko‘p variantli) hisoblanadi va to‘laligicha har bir muayyan
tadqiqotning predmeti, maqsadlari va vazifalari bilan belgilanadi. Barchasi uchun
umumiy bo‘lib ba’zi jixatlari hisoblanadi holos, quyida shularni ko‘rib chiqamiz.
Tadqiqotning mantiqiy tuzilmasini barpo qilishda ko‘pincha turli
sinflanishlarni ishlatish va o‘z sinflanishlarini kiritish zarurati paydo bo‘ladi. Xatto-
ki, bunday sinflanishlarning bo‘lishi ma’qul hisoblanadi –ular ishga ijobiy ta’sir
qiladi, ma’lum barqarorlik, tartibni yuzaga keltiradi. Sinflanishga qo‘yiladigan
asosiy talablar
1
:
1.
Xar bir sinflanish faqatgina bir asos bo‘yicha o‘tkazilishi mumkin.
Extimol, bu eng ko‘p buziladigan, eng asosiy talabdir. Muayyan sinflanishni
kiritishda darxol savol qo‘yilishi lozim – qanday asos bo‘yicha u kiritilmoqda?
Sinflanishning asosi bu – bosh, umumiy tushuncha hajmini (mazkur sinflanish
bo‘yicha tasniflanayotgan ob’ektlarning butun majmuini) turlarga (tur 
tushunchalari – ushbu majmuaning a’zolari, qismlari) bo‘lish imkonini beruvchi
1
Tarixda yaxshi chiqmagan, muvaffaqiyatsiz (keltirilgan talablarga javob bermaydigan) sinflanish misoli mavjud -
«Xitoy saroy donishmandlari tomonidan xayvonlarning sinflanishi»: «Xayvonlar quyidagilarga bo‘linadi: a)
Imperatorga tegishli bo‘lgan, b) balzamlangan, v) qo‘lga o‘rgatilgan, g) sut emuvchi cho‘chqachalar, d) sirenalar, e)
ertaksimon, j) daydi itlar, z) mazkur sinflanishga kiritilganlar, i) jinniga o‘xshab quturganlar, k) sanalmaydiganlar, l)
tuya junidan qilingan juda ingichka mo‘yqalam bilan chizilganlar, m) boshqalar, n) ko‘zachani xozirgina sindirganlar,
o) uzoqdan chivinga o‘xshaganlar».

34
belgidir. Masalan, umumta’lim maktabini boshlang‘ich, to‘liqsiz o‘rta va o‘rta


maktabga bo‘lish uchun asos bo‘lib o‘quvchilarga har bir bosqichda beriladigan
umumiy ta’lim darajasi xizmat qiladi. Shu bilan birga, masalan, bir sinflanishda
muayyan maktab o‘quvchilarini yoshi bo‘yicha va o‘zlashtirishi bo‘yicha, yoki
fakultativ mashg‘ulotlarga borishi bo‘yicha bo‘lish mumkin emas.
2.
Sinflanish a’zolari hajmi butun tasniflanayotgan sinf hajmiga aynan
teng bo‘lishi lozim. Bu degani, masalan, barcha uchburchaklarni burchaklarining
kattaligi bo‘yicha o‘tkir burchakli, to‘g‘ri burchakli, o‘tmas burchakli
uchburchaklarga bo‘ldik – unda bu asos bo‘yicha boshqa xech qanday uchburchak
bo‘lmasligi kerak.
3.
Xar bir ob’ekt faqat bir quyisinfga tushishi mumkin holos. Masalan,
barcha butun sonlarni juft, toq va sodda sonlarga sinflash mumkin emas. Chunki
bunda 5, 7, 11 va boshqa sonlar bir vaqtning o‘zida ikki sinfga tushib qoladi – ular
ham toq, ham sodda sonlar.
4.
Sinflanish a’zolari o‘zaro bir-birini istisno qilishlari kerak; bu degani,
ulardan xech biri boshqasining hajmiga kirmasligi kerak. Masalan, ilmiy kitoblarni
monografiyalar, darsliklar, ma’lumotnomalar va matematika bo‘yicha kitoblarga
bo‘lish mumkin emas.
Matematika bo‘yicha kitoblar monografiya ham, darslik ham, ma’lumotnoma
ham bo‘lishi mumkin.
5.
Quyisinflarga bo‘lish uzluksiz bo‘lishi kerak, ya’ni eng yaqinda
bo‘lgan quyi sinfni olish kerak va uzoqroqdagi bo‘lgan quyisinfga sakrab ketmaslik
kerak. Aytaylik, tadqiqotlarni fizika, ximiya, biologiya, ekologiya va xokazolar
sohasidagi tadqiqotlar sifatida sinflash mumkin, lekin ximiya, biologiya, ekologiya
va elektrodinamika (fizika bo‘limi) sohasidagi tadqiqotlar sifatida sinflash mumkin
emas. Sababi, oxirgi holatda biz eng yaqin bo‘lgan quyisinf (fizika)dan uzoqroqdagi
bo‘lgan quyisinf – fizikaning bir bo‘limiga “sakrab” ketdik.
Yana shuni qo‘shib qo‘yish mumkin-ki, ob’ektlar, xodisalar, jarayonlarning
aynan bir sinfiga turlicha asos-belgilar bo‘yicha turlicha sinflanishlar qo‘llanishi
mumkin. Chunonchi, mebel quyidagicha sinflanishi mumkin:
-
o‘zi tayyorlangan material asosi bo‘yicha: yog‘ochli, metalli, plastmassali
va xokazo;
-
dizaynining uslubi asosi bo‘yicha: klassik, ampir, viktorian, modern va
xokazo;
-
rangi asosi bo‘yicha: qora, oq, jigarrang va xokazo;
-
funksional mo‘ljallanishi asosi bo‘yicha: stollar, stullar, shkaflar va xokazo.
Ya’ni, aynan bir ob’ektlar ko‘pgina asos bo‘yicha sinflanishi mumkin.
Ishning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish jarayonida tadqiqotchi ko‘pincha
“mantiqiy ayrilish”ga duch keladi – “A” yo‘nalishga qarab yurish ham mumkin, “B”

35
yo‘nalishga qarab yurish ham mumkin, “S” yo‘nalishga qarab yurish ham mumkin.


Bunday “ayrilish”lar tadqiqotchining yo‘lida ko‘p uchraydi, barchasini o‘tib
chiqishga, tabiiy-ki, uning vaqti yo‘q, bunga uning butun xayoti ham yetmaydi.
Shuning uchun tadqiqotchi asosiy, istiqbolli deb hisoblagan yagona yo‘l tanlanadi.
Agar “ayrilish” butun ish uchun prinsipial ahamiyatga ega bo‘lsa, bunday holatlarda
- nima uchun bu yo‘nalish tanlanganini asoslab berish lozim bo‘ladi. Lekin “boshqa
yo‘nalish nega tanlanmadi”, deb o‘zini oqlab o‘tirish ham kerak emas. Chunki ilmiy
ishlar mantiqini barpo qilish tajribasiga ega bo‘lgan hamma ilmiy xodimlar bunday
“mantiqiy ayrilishlar” xaqida o‘z tajribasidan biladilar, va bunday tanlov, agar u
asoslangan bo‘lsa, tabiiy hisoblanadi.
Ko‘pincha tadqiqotchi o‘z mantiqiy tuzilmalarini turlicha sinflashlar
bo‘yicha, turlicha jixatlarda taqsimlash lozim bo‘lgan vaziyatga to‘qnash keladi. Va
bu yerda har bir tadqiqotchi albatta boshi berk ko‘chaga (tupikka) duch keladi –
qanday qilib bu barcha jixatlarni takrorlashlarsiz ta’riflash mumkin? Lekin buni
amalga oshirib bo‘lmaydi! Endi - bir jixat, bir sinflanish asosiy deb qabul qilinadi,
boshqalar bo‘yicha material esa ichida bayon etiladi, ya’ni bunda anchagina
mazmun boyligi yo‘qotiladi. Boshqa yo‘l yo‘q.
Va nixoyat, qayd etish lozim-ki, turli asoslar (bu asoslarni ajratish uchun o‘z
navbatida boshqa asoslar mavjud) bo‘yicha sinflanishlar majmui sinflanishlar tizimi
deb ataladi. Sinflanishlar tizimini barpo qilish va taxlil qilish nazariy tadqiqotning
mantiqiy tuzilmasida muhim rol o‘ynaydi, chunki tegishli predmetli sohani
(predmetli soha sinflanishlar tizimining asoslarini sinflash asosini aniqlab beradi)
aniq-ravshan belgilab olish imkonini beradi, ushbu predmetli sohada o‘zaro bog‘liq
bo‘lgan quyi sohalarni ajratish imkonini beradi, “oq dog‘larni” – istiqbolli tadqiqot
predmetlarini yoki metodlarini belgilab olish imkonini beradi. Undan tashqari,
muayyan asosning barcha sinflarini tadqiq qilish umumlashtirishni amalga oshirish
imkonini beradi.
Sinflanishlar tizimi mavjud asoslarning bir qismini yo‘qotish, o‘chirish
va/yoki yangilarini qo‘shish hisobiga modifikatsiyalanishi mumkin. Chunonchi,
yuqoridagi misolda “tadqiq qilinayotgan birikma bilan o‘zaro aloqaga kiruvchi
moddalar konsentratsiyasi” asosi bo‘yicha sinflanishni qo‘shish mumkin. Shunga
yarasha, tadqiqot predmeti ham kengroq tus oladi.
Shunday qilib, sinflanishlar tizimi tadqiqot predmetining butunligini va
to‘laligini ta’minlashning samarali mantiqiy vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ular
tadqiqotchining o‘zi uchun qulaydir (tadqiqotchi predmetli sohani tartibga solish
lozim bo‘lganda, nima qilindi-yu, nimani endi qilish kerakligini tushunish uchun
ilmiy faoliyatni tashkil qilish jarayonida qo‘llaydi). Bundan tashqari, ular tadqiqot
natijalarini ko‘rsatish shakli sifatida ham qulaydir, ya’ni, masalan, tegishli maqola
yoki kitobni o‘qiyotgan kasbdoshi barcha olingan natijalar majmuini tezda qamrab

36
olishi uchun.


Nazariya (konsepsiya) ning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish. Dastavval “u
yoki bu fanning nazariyasi” va “ilmiy nazariya” tushunchalarini ajratib olsak.
Fanning nazariyasi deyilganda ilm-fanning u yoki bu sohasidagi – fizika, biologiya
va xokazolardagi barcha nazariy bilimlar majmui tushuniladi. Shu bilan birga, har
bir ilmiy sohada ko‘plab ilmiy nazariyalar (konsepsiyalar) mavjud – sababi,
moxiyatan, har bir yaxshi yozilgan doktorlik dissertatsiyasi bir butun nazariya
(konsepsiya) hisoblanadi. Quyida ilmiy nazariyalar (konsepsiyalar)ni barpo qilish
to‘g‘risida gap ketadi.
Nazariya (konsepsiya) ning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish jarayoni ikki
bosqichdan iborat. Birinchi bosqich – induksiya bosqichi – aniqlik, konkretlikdan
abstraktlikka qarab yurish, bunda tadqiqotchi o‘z nazariyasining markaziy tizim
xosil qiluvchi bo‘g‘inini – konsepsiyani, aksiomalar yoki aksiomatik talablar
tizimini, yoki yagona tadqiqot yondashuvini va xokazolarni aniqlab olishi lozim.
Qayd etish lozim-ki, “konsepsiya” termini ikki xil ma’noda ishlatiladi.
Birinchidan, yetakchi g‘oya, bir narsaning asosiy fikri sifatida ishlatiladi.
Ikkinchidan, nazariyaning sinonimi sifatida ishlatiladi. Bu yerda esa biz ushbu
terminni ikkala ma’nosida ham ishlatamiz: birinchi holatda – konsepsiya to‘g‘risida
qisqa, sermazmun ta’rif sifatida gapirganimizda; ikkinchi holatda – (qisqa ta’rif
sifatidagi) konsepsiya rivojlanib, konseptual fikrlar, prinsiplar, omillar, sharoitlar,
mexanizmlar va boshqalarga - nazariyaning sinonimi sifatidagi konsepsiyaga
aylanganda.
Ushbu induktiv bosqichda “kuchsiz versiyali” fanlar tarmoqlarida
umumlashtirish uchun yagona asos bo‘lib, shubxasiz, sinflanishli yondashuv
hisoblanadi
– tadqiqotchi mavjud natijalarni birlashtirishi, “yig‘ishi”,
umumlashtirishi mumkin bo‘lgan tegishli sinflanish asoslarini qidiradi.
Natijalarni umumlashtirish, “yig‘ish” jarayonida tadqiqotchi bir tomondan,
nazariyaning to‘laligi talablari nuqtai nazaridan xadeb o‘zining predmetli sohasiga
murojaat qilishiga to‘g‘ri keladi – predmetli sohada qanday bo‘shliqlar paydo bo‘ldi,
- ularni keyinchalik bartaraf etish, to‘ldirish lozim bo‘ladi, shu jumladan, extimol,
qo‘shimcha tajriba-eksperimental ishlar orqali yoki boshqa mualliflardan natijani
o‘zlashtirish orqali. Boshqa tomondan, yana o‘sha barpo qilinayotgan nazariya,
konsepsiyaning to‘laligi talablari hamda o‘zaro zid kelmasligi talablari nuqtai
nazaridan kelib chiqib olinayotgan umumlashtirishlarni va predmetli sohani doimo
olinayotgan nazariy natijalar majmui bilan solishtirib borish lozim.
Induksiya bosqichida tadqiqotchi barcha o‘zida mavjud bo‘lgan natijalarni,
barcha qiziqish uyg‘otadigan holatlarni batafsil yozib boradi. Keyin ularni guruxlab,
sinflashning muayyan asoslari bo‘yicha birlamchi umumlashtirishga “yig‘ib
boradi”, keyin ikkinchi tartibli umumlashtirishga (yana muayyan asoslar bo‘yicha)

37
yig‘adi va xokazo – induktiv jarayon – abstraktlashaniqlikdan abstraktlikka,


juz’iylikdan umumiylikka qarab yurish ro‘y beradi, toki barcha natijalar mualliflik

Download 232.47 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling