1. Tanlama kuzatish to’g’risida tushuncha. Tanlama kuzatish usullari

5.4. Tanlama kuzatish ma’lumotlarini bosh to’plamga tarqatish usullari
Har qanday tanlama kuzatishdan maqsad shundan iboratki-ki, uning natijalari Bilan bosh to’plamni tavsiflashdir. Buni amalga oshirish ikki usulda bajarilishi mumkin:
- qayta hisoblash usuli;
- koeffisiyentlar usuli.
Qayta hisoblash usulida ishonch intervallari aniqlangan tengsizliklardagi umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar, ya’ni:

Bunda bosh to’plam miqdori (N) ga ko’paytiriladi:

Bu miqdorlarning xatolari F(t)- ehtimollik bilan mos ravishda va dan oshmaydi.
1-misol. Xo’jalikdagi ishlovchilarning o’rtacha bir oylik maoshi uchun quyidagi ishonch intervali aniqlangan bo’lsin:
16490 so’m so’m.
Agarda, tengsizlik bosh to’plam miqdori (N=150) ga ko’paytirilsa, u holda bir oylik ish haqi fondi (XN) uchkn ishonch intervali

bo’ladi. Bir oylik ish haqi fondining xatosi F(t) =0,954 ehtimollik va =190,0 sum bilan so’mdan oshmaydi.
2-misol. Shu masalada 16490 so’m va undan yuqori maosh oluvchi ishlovchilarning salmog’i uchun ham ishonch intervali 0,6565 aniqlangan bo’lsin. Bundan 1690 so’m va undan yuqori maosh oluvchi ishlovchilarning soni ( ) uchun ishonch intervalini

hosil qilish mumkin. Bu yerda yo’l qo’yilgan xato F(t)= 0,997 ehtimollik va kishi dan oshmaydi.
Koeffisiyentlar usuli. Bunda ba’zi hollarda yoppasiga kuzatish ma’lumotlari tanlama kuzatish usuli bilan tekshirib ko’riladi va unga tegishli o’zgarishlar koeffisiyentlar yordamida kiritiladi:

bu yerda:
N- koeffisiyenti yordamida aniqlik kiritib hisoblangan bosh to’plam miqdori;
n-nazorat tekshirish yordamida aniqlangan tanlama to’plam;
n¹-haqiqatdagi tanlam to’plam;
k – kuzatish koeffisiyenti.
1-misol Tekshirish o’tkazilayotgan tumandagi aholi xo’jaliklardagi sigirlarning soni xo’jalik daftarlari bo’yicha 4000 ta ekanligi aniqlandi. Nazorat tekshirishlar natijasida n=200 va n¹=202 ta ekanligi ma’lum bo’ldi. Bunda tuzatish koeffisiyenti:
ga teng bo’ladi.
Demak, sigirlarning soni:
ta bo’ladi.
Shunday qilib, tumandagi aholi xo’jaliklaridagi sigirlarning soni xo’jalik daftarlaridagi soniga nisbatan haqiqatda 4 taga ko’p ekan.
Muhokama uchun savollar.
1.Tanlama kuzatish deganda nimani tushunasiz? U qaysi hollarda qo’llaniladi?
2.Bosh va tanlama to’plam deganda nimani tushunasiz?
3.Bosh va tanlama to’plam o’rtacha qanday aniqlanadi?
4.Bosh va tanlama to’plam salmog’i qanday aniqlanadi?
5.Vakolatli (reprenzentativ) deb nimaga aytiladi?
6.Vakolatli (reprenzentativ) xato qanday xato?
7.Vakolatli tanlama xatolari qanday va nima uchun hisoblanadi?
8.Tasodifiy va mexanik tanlash deganda nimani tushunasiz?
9.Tipik va seriyali tanlash deganda nimani tushunasiz?
10.Ko’p bosqichli va fazali tanlash deganda nimani tushunasiz?
11.Paytli va kichik tanlama kuzatish deganda nimani tushunasiz?
12.O’rtacha uchun o’rtacha xato takrorlanuvchi va takrorlanmaydigan usullarda qanday aniqlanadi?
13.Salmoq uchun o’rtacha xato takrorlanuvchi va takrorlanmaydigan usullarda qanday aniqlanadi?
14.Ishonch intervali qanday hisoblanadi?
15.t- ishonch koeffisiyentining mohiyati nimada?
16.t- ishonch koeffisiyentining darajasi ehtimollik darajasiga qanday bog’liq?
17.t- ishonch koeffisiyenti qanday aniqlanadi?
18.F(t)-ehtimollik qanday aniqlanadi?
19.O’rtacha vakolatli xatolarning chegaralarini ham o’rtacha uchun ham salmoq uchun qanday aniqlanadi?
20.Takrorlanuvchi va takrorlanmaydigan tasodifiy va mexanik tanlash usullarida yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xato ( ) o’rtacha va salmoq uchun qanday hisoblanadi?
21.Takrorlanuvchi va takrorlanmaydigan tipik va seriyali tanlash usullarida yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xato ( ) o’rtacha va salmoq uchun qanday hisoblanadi?
22.Kichik tanlamani hisoblashda qo’llaniladigan formulani tushuntirib bering?
23.Erkin birliklar soni deganda nimani tushunasiz?
24. Styudentning kichik tanlamani hisoblash maxsus jadvalini tushuntirib bering?
25.Tanlama to’plamning zaruriy miqdori o’rtacha va salmoq uchun ham takrorlanuvchi, ham takrorlanmaydigan usullarda qanday hisoblanadi?
26. yoki tanlama to’plamdagi =0,25 koeffisiyentini qo’llash tartibini tushuntirib bering?
27.Tanlama natijalarini bosh to’plamga qanday usullarda tarqatiladi?