1. Tawekelshilik tùsinigi hám oni basqariw Tawekelshilikti bahalaw usullari

2.Tawekelshilikti bahalaw usullari
Táwekelchiliklarni basqarıw processinde tiykarǵı itibar onı bahalawǵa qaratıladı.
Táwekelchilikni bahalaw -onıń dárejesin muǵdarlıq yamasa sapa ólshemleri menen anıqlaw bolıp tabıladı.
Táwekelchilikning shamalıq múmkinshiligın anıqlaw túrli jollar menen ámelge asırılıwı múmkin. Ilimiy ádebiyatlarda isbilermenlik táwekelchiliklarini bahalawdıń 4 usılı keltiriledi:
• Statistikalıq usıl ;
• Ekspert usılı ;
• Analitik usıl ;
• Kombinatsiyalastırılgan usıl.
Statistikalıq usılda subyektning hám tarmaqtaǵı basqa turdosh subyektlarning bir neshe jıllıq iskerligi dawamında júz bergen táwekelshilik hádiyseleri hám de olardıń tásirinde kórilgen zálellerdiń dárejesi úyrenip shıǵıladı.
Ekspert usılında jumıs tájiriybesi joqarı hám usı tarawda ekspert esaplanǵan joqarı maman qánigelerdiń pikirleri, anıq esap -kitapları hám usınısları itibarǵa alınadı.
Analitik usılda ekonomikalıq -matematikalıq usıllar, jaǵdaylı jumıs oyınları hám eo'timollar teoriyası daǵı modeller járdeminde táwekelchilikning dárejesine baha beriledi.
Kombinatsiyalastırılgan usıl joqarıda keltirilgen barlıq usıllardı yamasa olardan bir neshesin qóllaw arqalı ámelge asıriladı.
Isbilermenlik táwekelchiligini sheshiw processinde isbilermen aldında ámeldegi usıllardan birin, yaǵnıy talapǵa juwap beretuǵının tańlaw máselesi kese turadı. Onıń ushın isbilermen barlıq jaǵdaylardı analiz etip shıǵıwı kerek. Isbilermenlik táwekelchiligini bahalaw hám esaplardıń anıqlıǵı qánigelerdiń ilmiy tájriybesine hám olar hal qılıp atırǵan jaǵdayǵa baylanıslı.
Óz iskerligi ushın maqul bolǵan táwekelshilik dárejesi, qaǵıyda boyınsha, aktivler hám menshikli kapitaldıń ma`nisi, pul aǵıslarınıń muǵdarı, tólewge uqıplılıq dárejesi, sap payda hám rentabellik sıyaqlı kórsetkishler menen anıqlanadı.
Táwekelchilikning jol qoyılıwı múmkin bolǵan, saldamlı zálel tuyodiradigan hám oǵada qáwipli dárejeleri ámeldegi boladı.
Jol qoyılıwı múmkin bolǵan táwekelshilik dárejesinde kórilgen zálellerdiń muǵdarı subyektning rasında erisken sap paydası muǵdarınan asıp ketpegeni maqul.
Záleldiń muǵdarı Sap payda
Saldamlı zálel tuyodiradigan táwekelshilik dárejesinde kórilgen zálellerdiń muǵdarı subyektning sap paydasınan joqarı, biraq, ámeldegi likvidlikni támiyinleytuǵın aktivleriniń ma`nisinen asıp ketpewi kerek.
Sap payda < Ziyanniñ muǵdarı Ámeldegi likvidli aktivler
Oǵada qáwipli táwekelshilik dárejesinde kórilgen záleller subyektning ámeldegi likvidligini támiyinleytuǵın aktivleriniń ma`nisinen asıp, menshikli kapitalına teńlesiwi de múmkin. Oǵada qáwipli táwekelshilik áqibetinde kárxananıń bankrotlikka uchrash múmkinshiligı payda boladı.
Ámeldegi likvidli aktivler < Záleldiń muǵdarı Menshikli kapitalı

Kórilgen záleldiń muǵdarı kárxananıń menshikli kapitalınan artıp ketkende (Záleldiń muǵdarı > Menshikli kapital ) kárxana tólewge uqıplılıǵın joǵatadı hám sózsiz bankrot dep daǵaza etiledi.

Táwekelchilikni bahalawda koeffitsentlardan paydalanıw múmkin. Sap paydaǵa, ámeldegi likvidli aqshalarǵa hám menshikli kapitalǵa salıstırǵanda táwekelshilik koeffitsentlarini esaplaw múmkin:,,. Bul jerde,
Ksf, Kjlm, Kxk - sap paydaǵa, ámeldegi likvidli aqshalarǵa hám menshikli kapitalǵa salıstırǵanda táwekelshilik koeffitsentlari bolıp tabıladı;
ZM - kórilgen záleldiń muǵdarı, swm;
SF - subyektning sap paydası, swm;
JLM - kárxananıń ámeldegi likvidli qarjları, swm;
XK - kárxananıń menshikli kapitalı, swm.

Táwekelshilik koeffitsentlarini esaplawda tómendegi jaǵdaylarǵa itibardı qaratıw kerek. Eger sap paydaǵa salıstırǵanda esaplanǵan táwekelshilik koeffitsenti birdan artıp ketsa, kórilgen zálel jol qoyılıwı múmkin bolǵan dárejeden artıp, saldamlı zálel tuwdıratuǵın táwekelchilikka aylanǵanın ańlatadı hám záleldi muǵdarın kárxananıń ámeldegi likvidli qarjlarına salıstırǵanda salıstırıw zárúrshiligi payda bolıwadı. Ámeldegi likvidli aqshalarǵa salıstırǵanda esaplanǵan táwekelshilik koeffitsenti birdan artıp ketkende bolsa, táwekelshilik dárejesi kárxana ushın oǵada qáwipli ekenliginen bildirgi beredi hám zálel muǵdarın menshikli kapital menen salıstırıw zárúrshiligi payda bolıwadı. Hár úshew formulada da táwekelshilik koeffitsentlari birdan kishi yamasa teń (Kt1) bolsaǵana esaplanıp atırǵan táwekelshilik kriteryaına sáykes keledi.

Kárxana qansha úlken kapitalǵa iyelik qilsa, islep shıǵarıw natiyjeliligi, rentabellik dárejesi hám ámeldegi aktivler likvidligi joqarı bolsa, onıń táwekelchilikka tásiri sonsha kem boladı hám isbilermen táwekelshilik jaǵdaylarında qorıqpay máselelerdi sheshiwi múmkin.
Táwekelchilikni bahalaw hár bir isbilermendiń aqıl -aqılına baylanıslı. Konservativ taypa daǵı isbilermenler, ádetde, jańalıqlarǵa kóp intilmasdan, múmkin bolǵan hár qanday táwekelchilikdan o'ochishga háreket etediler. Basqa taypa daǵı isbilermenler bolsa, eger táwekelshilik norma dárejesinde bolıp, onı bahalaw hám aldın alıw yamasa aqıbetlerin tómenletiw múmkin bolsa, táwekel qılıw jolin tańlaydilar. Kópshilik qánigeler pikirine kóre, táwekelchilikka barmastán biznesde tabısqa erisip bolmaydı.
Táwekelchilikka bolǵan munasábet isbilermen iye bolǵan qarjı muǵdarına da baylanıslı. Mısalı, isbilermendiń qarjı 100 mıń swmga teń bolsa, onıń ushın 20000 sumlıq zálel kútá úlken joytıw boladı. Eger ol 10 mln. sumlıq saromoyaga iye bolsashı? Bul halda 20000 swmga teń zálel menen táwekelshilik qılıw onsha qáwip tuwdırmaydi.