1-tema: qaraqalpaq tili hám oníŃ basqa pánler menen baylaníSÍ Joba

Ádebiyatlar

1. 
   Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков. М., «Наука», 1972.
   
2. 
   Қарақалпақ тилиниң алфавити ҳәм орфографиялық қәделериниң жыйнағы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1974.
   
3. 
   Қарақалпақ тили имла қағыйдаларының жыйнағы. Нөкис, «Билим», 2016.
   
4. 
   Насыров Д.С. Становление и развитие каракалпакской письменности. Нукус, «Каракалпакстан», 1987.
   
5. 
   Убайдуллаев К. Қарақалпақ тили жазыўының раўажланыўы. Нөкис, 1957.
   

3-TEMA: SÓZ – LEKSIKOLOGIYANÍŃ IZERTLEW OBYEKTI SÍPATÍNDA. SÓZDEGI BIR MÁNILILIK HÁM KÓP MÁNILILIK
Joba

1. 
   Leksikologiya haqqında túsinik
   
2. 
   Sóz hám onıń mánileri
   
3. 
   Sóz mánisiniń awısıw usılları
   
4. 
   Sóz mánisiniń keńeyiwi hám tarayıwı
   

Sózlerdiń leksikalıq mánisin hám qollanılıwın úyretetuǵın til iliminiń tarawı leksikologiya (leksikos-sózlik, logos-ilim) dep ataladı.

Tildegi barlıq sózlerdiń jıyıntıǵı sózlik quram yamasa leksikanı dúzedi. Sóz bul zat, qubılıs yaki olarǵa tiyisli bolǵan belgilerdiń tilimizdegi sáwlesi yamasa ataması esaplanadı. Mısalı: balıq- zat, keldi-háreket, bes-san, qara-reń. Tildegi hár bir sóz (kómekshi sózlerden basqa) belgili leksikalıq máni ańlatadı. Sózlerdiń belgili bir zat, qubılıs, belgi, háreket t.b. mánileri onıń leksikalıq mánisi dep ataladı. Bir ǵana leksikalıq máni bildirgen sózler bir mánili sózler dep ataladı: parta, terek, kitap, kel. Bir neshe leksikalıq máni bildirgen sózlerge kóp mánili sózler delinedi: qara, bas, jol, ayaq.
Mánili sózlerdiń belgili bir sóz shaqabına tiyisli bolıwı, qosımtalardı qabıl etiwi onıń grammatikalıq mánisi delinedi. Máselen, «qawın» sózi atlıq, ǵalabalıq, konkret, betlik emes atlıq bolıp keliwi, ataw sepliginde turıwı grammatikalıq mánisi.
Qaraqalpaq tilindegi barlıq sózler leksikalıq máni ańlatıp kele bermeydi. Onıń bir toparları jeke turǵanda belgili bir túsinikti bildirip mánili sózler bolıp kelse, ekinshi toparları jeke turǵanda belgili bir túsinikti bildirmey kómekshi sózler bolıp keledi.
mánili sózler: qala, alma, kel, awıl, kók, on, keshe, samal, men, sen.
kómekshi sózler: hám, menen, ushın, ǵoy, tuwralı, da, de, múmkin.
Tilimizdiń sózlik baylıǵına erte dawirden baslap házirge deyin qollanılıp kiyatırǵan barlıq sózler kiredi. Máselen, taw, tas, samal, aǵash, dawıl, jawın, kól, dárya, jer, suw, al, ber, kór, bas, hám t.b. sıyaqlı sózler tilimizde áyyem zamanlardan beri qollanıladı.
Tildiń sóz baylıǵı turmıstaǵı hár túrli ózgerisler menen jańalıqlarǵa baylanıslı tolıǵıp, bayıp baradı. Jámiyetlik óndiristiń, ekonomikanıń, ilim hám texnikanıń, mádeniyattıń hám t.b. tarawlardıń rawajlanıwı menen tildiń sózlik quramına traktor, ekskavator, televizor, klub, kino, fizika, ximiya, kosmos, kosmodrom, raketa, kombayn, mexanizator, agronom, zavod, fabrika, universitet, minnetleme, hám t.b. sıyaqlı tolıp atırǵan sózler kirdi.
Tildiń leksikalıq baylıǵın tek joqarıdaǵı sózler ǵana kórsetip qoymaydı. Tilimizde burınnan qollanılıp júrgen sózler hár túrli jollar menen jańa sózlerdi payda etedi. Máselen, túbir sózlerge sóz jasawshı qosımtalar qosılıwı arqalı (suw-shı, balıq-shı, bas-shı-lıq, basla-ma, bas-pa-xana), sózlerdiń birigiwi (jarǵanat, qolǵap, Xojeli, Qońırat, búgin, bıyıl, shegara, hám t.b.), sózlerdiń juplasıwı (kiyim-kenshek, er-júrek, jıyın-terim, egin-tegin, qawın-qámek, úyin-úyin, úyir-úyir, pada-pada hám t.b.), sózlerdiń dizbeklesiwi (millet aralıq, on jıllıq, awıl xojalıq, shaytan tawıq, bes jıllıq joba, qara úy hám t.b.) arqalı sózler jasalıp tildiń leksikası bayıp baradı.
Tildiń sóz baylıǵı basqa tillerdiń tásiri arqalı da bayıydı. Házir ádebiy tildiń leksikasında orıs tili hám basqa tillerden kirgen sózler ádewir qollanıladı.
Tildegi sózlerdiń kópshiligi hámmege túsinikli, ulıwma qollanılatuǵın sózlerdi quraydı. Mısalı: jer, aspan, suw, taw, toǵay, dárya, kól, uzın, qısqa, qızıl, sarı, kók, jińishke, men, sen, ol, usı, bes, segiz, on, búgin, keshe, bıyıl, házir, tez, shaqqan, al, ber, júz, tur, sóyle, jaz, oqı hám t.b. sıyaqlı sózler bir tilde sóyleytuǵın jámiyet aǵzalarınıń hámmesine tell:dey túsinik bolıp, keń qollanıladı. Bunday sózlerdiń toparı hámmege ortaq ulıwma qollanıwshı sózler dep ataladı.