1-tema: qaraqalpaq tili hám oníŃ basqa pánler menen baylaníSÍ Joba
LEKCIYA(1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 4-TEMA: TERMIN HÁM TERMINOLOGIYA
- Termin- latınsha “terminus”- shegara, shegara belgisi degen sózden kelip shıqqan.
| ókshe kóteriw -júriw, ketiw
iyne menen qudıq qazǵanday – qıyın iyt ólgen jerde – alısta, uzaqta belińdi buw – ǵayratlan úydi basına kóteriw – baqırıw |
|
áńgime dúkan qurıp atır – gúrrińlesip otır qatnaspaw – júz kórispew, ala jipti kesisiw tayda tuyaq qalmay – hámme at taǵıw, kók eshekke teris mindiriw – jamanlaw qolqa salıw – aytıw ıǵbalı janbaw – kelispese, turmısı jaqsı bolmasa |
Ullı orıs ilimpazı M.V.Lomonosov olardı «tildiń marjanı» dese, B.G.Belinskiy «sózlik quramda tildiń xalıqlıq tulǵası, xalıq tiliniń túp baylıǵı» dep atadı.
4-TEMA: TERMIN HÁM TERMINOLOGIYA
Tildegi sózlerdiń kópshiligi bir emes, bir neshe mánilerdi bildirip keledi. Olardıń hár túrli mánilerde jumsalıwı sóylewdi kórkemleydi, adamnıń oyın tıńlawshiǵa anıǵıraq hám tolıǵıraq etip jetkeriwge járdemlesedi. Qaysı mánide jumsalǵanlıǵı bolsa, kontekstten málim boladı. Sonıń menen birge tilde tek bir mánide, onda da qollanılıwı jaǵınan sheklengen muǵdarda belgili kásip yamasa taraw xızmetkerleriniń tilinde ǵana jumsalatuǵın, qollanılıw órisi tar sózler ushırasadı. Onday sózler tiykarınan ilim, texnika, kórkem óner, siyasat, ekanomika tarawlarında, tek sol tarawlardıń eń tiykarǵı tusiniklerin bildiriw maqsetinde jumsaladı.
Qandayda bir uǵımdı, túsinikti bildiriw ushın qabıl etilgen ilim, texnika, óner, hám taǵı basqa tarawlarda jumsalıw menen qatań sheklengen sol tarawlardıń tiykarǵı túsiniklerin ańlatatuǵın, emocionallıq-ekspressivlik mánilik boyawlarǵa iye emes bir mánili, leksikalıq birlikler terminler dep aytıladı. Termin- latınsha “terminus”- shegara, shegara belgisi degen sózden kelip shıqqan. Mısalı: fizika, ximiya, yadro, atom, vodorod, lingvistika, atlıq, gáp aǵzası, sóz shaqabı, iyelik, barıs, tabıs, seplik, betlik, tartım, seplik, sút emiziwshiler, jer bawırlawshılar, gerbariy, ósimlek hám t.b.
Terminler kóbinshe bir tarawǵa tiyisli boladi. Ayrım jaǵdaylarda bir termin bir neshe ilim tarawlarında da qollanılıwı múmkin. Máselen, morfologiya – lingvistikalıq hám biologiyalıq termin; operatsiya – meditsinalıq, áskeriy, ekonomikalıq termin sıpatinda qollanıladı.
Termin sózlerdi izertleytuǵın ilim terminologiya dep ataladı. Bunda terminlerdiń kelip shıǵıwı, olardıń toparlarǵa bóliniwi, sózlerden ayırmashılıǵı sıyaqlı máseleler sóz etiledi. Ilim, texnika, óndiris tarawlarına, kórkem ónerge hám t.b baylanıslı terminlerdiń sistemasın islep shiǵıw, terminalogiyalıq sózliklerge materiallar jıynastırıw – bulardıń bári terminologiyaniń wazıypası bolıp tabıladı.
Barlıq tillerde, soniń ishinde turkiy tillerinde de, terminler eki jol menen jasaladı. Birinshiden, hár bir tildiń óziniń ishki imkanyatlarınan paydalana otırıp, terminlerdi payda etedi. Misalı: atlıq, sanlıq, baslawısh, bayanlawısh, tubir, qosımta hám t.b.
Ekinshiden, basqa tillerden tayın turǵan terminlerdi qabıl etiw arqalı terminler payda etiw. Mısalı: fonema, morfema, atom, vodorod, xlor, okis, fizika, akostika, biologiya, anatomiya hám t.b.
Terminologiyalıq leksika – ilim, óndiris, texnika, hám basqa tarawlardıń tiykarǵı hám áhmiyetli tusiniklerin bildiretuǵın til leksikasıniń úlken bir qatlamı. Belgili bir tarawdı úyreniwshiler sol tarawdıń terminologiyalıq leksikasın tereń bilgende ǵana maman qánige bolıp jetilisiwi múmkin. Sonlıqtanda terminologiyanıń aldına juwapkerli úlken wazıypa qoyıladı. Terminlerdiń durıs tańlanıwı, ilaji barınsha anıq hám bir mánili bolıwına erisiw, kópshilik dúnya tilleri ushın xızmet etip kiyatırǵan xalıqaralıq terminlerden orınlı paydalanıw sıyaqlı kóplegen máselelerdi durıs sheshkende ǵana terminologiya aldına qoyılgan wazıypalardı orınlaydı.
Download 94.76 Kb.
Do'stlaringiz bilan baham:
