1. Tuproqning tuzilishi va tarkibi Tuproqning fizik xossalari

o‘lchagich (tverdomer) deb ataladi.
Ezishga 
qarshilik 
(tuproq 
qattiqligi)

---

1-rasm. Tuproqning qattiqligini aniqlash.
a, b-qattiqlik o‘lchagich (tverdomer)ning umumiy ko‘rinishi va sxemasi: 1-shtanga; 2-prujina; 3 dasta; 4-plunjer 
(uchlik); 5-qog‘oz uchun planka; 6-yozuvchi qurilmasi; 7-diagramma; v-har xil plunjerli qattiqlik o‘lchagich 
diagrammasi: 1-tsilindrik uchlikli; 2-konussimon uchlikli; g-ezishga qarshilik kuchi F ni tuproqning chiziqli 
deformatsiyasi λ ga bog‘liqligi.

---

Friksion xususiyatlari – ishqalanish bir jismni unga tegib
turgan boshqasiga nisbatan (tashqi ishqalanish), yoki bir jismning
zarralarini uning boshqa zarralariga nisbatan (ichki ishqalanish)
sirpanishiga qarshilik sifatida namoyon bo‘ladi. Shunday qilib,
ishqalanish kuchi – bu qarshilik kuchi yoki reaksiya kuchi bo‘lib,
normal bosimda bir jism yuzasini ikkinchisiga nisbatan sirpanishga
undaydigan boshqa faol kuch ta’sirida paydo bo‘ladi. Har qanday
reaksiya kuchi kabi, ishqalanish kuchi ham uni qo‘zg‘atadigan
kuchga teng, ammo chegaraviy miqdorga ega bo‘lib, undan
oshmaydi. Faol kuchning o‘zgarishi bilan ishqalanish kuchi noldan
o‘zining chegaraviy miqdorigacha o‘zgaradi (0<F
tr
<F
max
).

---

Ishqalanish
koeffitsienti
doimiy
kattalik
emas.
U
ko‘p
omillarga, asosan tuproqning mexanik tarkibi va namligiga bog‘liq.
Soz tuproqning ishqalanish koeffitsienti qumnikidan taxminan
2
marta katta. Bu shunday izohlanadiki, kam bog‘langan qumli
tuproqlarda ayrim qum zarralari sirpanmaydi, balki ishqalanish
yuzasi bo‘yicha dumalaydi, shu boisdan ularning harakatlanishiga
qarshilik va ishqalanish koeffitsienti kichik bœladi. Ishqalanish
koeffitsientiga tuproqning namligi ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi.