1. tushuntirish qismi kirish bet

II bob. O’zbek tarixiy romanlarida o’tmish voqeligiga munosabat masalasi.

O’zbek romanchiligini yaxlit xolda olib ko’zdan kechirsak, shunga amin bo’lamizki, tarixiy mavzudagi asarlar qaysidir ma’noda ularning o’zagini, zamonaviy asarlarga nisbatan salmoqliroq, yuksakroq va mumtozroq bo’lagini tashkil etadi. O’zbek adabiyoti romanga xos tafakkurga ko’tarilish yo’lidagi ilk qadamini tarixiy romandan – ”O’tgan kunlar”dan boshladi, va qizig’i shundaki, bu ilk qadam adabiyotimiz erishgan yuksak cho’qqilardan biri bo’lib tarixga kirdi. Keyin, garchand orani o’n yillik masofa ajratib tursa-da, butun g’oyaviy-badiiy xususiyatlari bilan unga yondosh va qondosh bo’lib o’zga bir noyob iste’dodning noyob romani ”Kecha va kunduz” dunyoga keldi.

Hayotlari mudhish fojialar bilan tugagan, lekin qisqa muddat ichida asrlarga tatigulik obidalar qoldirib ketgan bu siymolardan keyin adabiyotga ular bilan qaysidir ma’noda zamondosh bo’lgan, lekin zamona zug’umlari ostida shakllangan tarixiy yo’liga ko’ra ulardan farq qiladigan yangi bir avlod kirib keldi va shu omillar ta’sirida adabiyotda ham yangi bir davr boshlandi. Bu davr tarixiy romanchiligining taraqqiyoti Oybek siymosi bilan bog’liq. Adib ”Qutlug’ qon”ni yaratib, unga o’zining qalb tug’yonlarini, dard –hasratlarini ham ifoda eta olgan.

Ma’lumki, IX-XII va XIV-XVI asrlar ilmda O’rta Osiyo xalqlari va unga yondosh madaniy xalqlar tarixidagi Renessans yoki Uyg’onish davri sifatida ta’riflab kelinmoqda. Bu davrlarda yetishib chiqqan buyuk siymolar o’z g’oyalari, universal iste’dodlari va qomusiy bilimlari, serqirra faoliyatlari bilan Yevropadagi Renessans davri titanlariga o’xshab ketadilar. Bu davrdagi tarixiy tendensiyalar, madaniy hayotdagi buyuk ko’tarilish ham Yevropaning Uyg’onish davridagi yuksalishni esga soladi.

Bu davrlar hayotiga bag’ishlangan tarixiy romanlar o’sha buyuk madaniy ko’tarilishga ehtirom, hayrat tuygulari bilan sug’orilgan. Ulug’vor koshonalar, ko’shku qasrlar, madrasayu masjidlar, fayziyob oromgohlar tasviri ”Navoiy” da ham, ”Ulug’bek xazinasi”da ham, ”Me’mor”da ham katta o’rin tutadi.

Uyg’onish davrining tipik hukmdorlari, tipik olimu fozillari, tipik san’atkor va hunarmandlari bor edi.

Lekin shu tipik xususiyatlarning ikki qutbi, ijobiy va salbiy qanoti bor edi. ”Ko’xna dunyo” romanidagi Mahmud G’aznaviy ham, ”Me’mor”dagi Shohruh ham, ”Navoiy”dagi Husayn Boyqaro ham, ”Ulug’bek xazinasi”dagi Abdullatif ham Uyg’onish davrining tipik hukmdorlari sanaladilar. Ularning barchasi ham u yoki bu darajada ko’p tomonlama taraqqiy etgan, ulkan maqsadlar sari intilgan va bu maqsadlarni ko’pda amalga ham oshira olgan kuchli shaxslar edilar. Lekin ularning faoliyati ko’proq yalang’och kuchga, razil, shafqatsiz kurash vositalariga asoslangan edi.

Ikkinchi tomonda esa Ulug’bek, Navoiy, Bobur kabi siymolar turadilar, ularning faoliyatida ezgulik ustivor. Lekin aynan o’sha yuqorida nomlari tilga olingan tiplarga xos xususiyatlar bularda ham namoyon bo’ladi, faqat nisbatan yuksakroq maqsadlar yo’lidagi bir vosita sifatida. Ularning faoliyati faqat o’z shaxsining emas, xalqning, madaniyatning, ijtimoiy taraqqiyotning maqsadlariga xizmat qiladi.

Biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda o’zbek tarixiy romanlarida (O.Yoqubov va P.Qodirov romanlari) o’tmish voqeliga munosabat masalasini voqelik va qahramonlar ichki ruhiyati bilan bog’liq holda o’rganishni lozim topdik.

II. 1. O. Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanidagi voqelik va qahramon ichki ruhiyati

Odil Yoqubovning romanchiligi zamonaviy o’zbek nasrining badiiy tasvir imkoniyatlarini, ko’rku salobatini ko’rsatishi bilan xarakterlidir. “Ulug’bek xazinasi” romanida yozuvchi asar qahramonlari boshdan kechirgan voqealarni ko’rsatishni emas, balki ularning ichki dunyosini ochish asnosida Ulug’bek davrining badiiy manzarasini chizishga e’tibor beradi. Ma’lumki, hayotga faol aralashgan kishilar kishilar hamisha ziddiyatlar qurshovida bo’lishadi. Hukmdorlar o’z mavqelariga ko’ra jamiyat ishlariga faol aralashishga majburlar. Har bir inson o’z hayotidagi burilish davrlarida, kuchli qarshiliklarga duch kelganda turli – tuman o’ylarni boshidan kechiradi. Romanda bosh qahramon ana shunday o’ylar og’ushida ko’rsatiladi. Asarda Ulug’bek ham adolat va insof jilovini mahkam ushlashga uringan podshoh, ham tengsiz olim sifatida ko’rsatiladi. Yozuvchi ulug’ olim va adolatli shohning hayotini boshdan-oxir tasvirlashni maqsad qilmaydi. Ulug’bek hayotining og’ir va fojeali damlarga to’la so’nggi pallasini ko’rsatish mobaynida u muloqot va faoliyatda bo’lgan ko’plab kishilarning tabiatini aks ettirgan.

Adib romanda o’z otasiga qarshi bosh ko’targan Abdullatif ruhiy olamini ochishga, tuyg’ular tizimini ko’rsatishga e’tibor beradi. Yozuvchi Abdullatif tabiatidagi padarkushlik ildizini uning mutaasib kimsalar ta’sirida tarbiyangani va Ulug’bekni islom diniga qarshi, deb o’ylaganida ko’radi. Bu holat Ulug’bek Abdullatifga:”Menga hech narsa kerak emas. Bu toju taxt, saltanat, shon-shuhrat – bari o’zingga buyurgay, faqirga yolg’iz rasadxonani in’om etsang bas! Azmim qolgan umrimni “Ziji Ko’ragoniy”ni tugatib, mutolaa ila kun kechirmoqdir”, - deganida, bo’lajak padarkush o’g’ilning samimiy jazavaga tushib: “Tag’in rasadxona! Tag’in “Ziji Ko’ragoniy”! mudarris dastorini o’ragan murtadlarni qanotingiz ostiga olib, din peshvolarini oyoq osti qilmishsiz! Bul uchun haq taoloning qahriga, payg’ambar alayhissalomning qarg’ishiga uchrab, taxtu tojdan, saltanatdan ayrilmishsiz. Ammo istig’for aytmoqni tilamay, tavba-tazarru qilmoqni istamay, tag’in rasadxonani o’ylaydirsiz!.. Ey parvardigori olam! Gunohi azimga botgan bu osiy bandangni o’zing avf etgaysan…”, - deganida aks etadi.

Asarda Abdullatif taxt yo’lida hech narsadan qaytmaydigan qonxo’r sifatida ko’rsatilmaydi. Yozuvchi uni o’qimishli, sinchkov, iste’dodli, ammo o’zini otasi tomonidan qadrlanmagan o’g’il deb biladigan sershubha shaxs tarzida tasvirlaydi. Bu holat uning Ulug’bekka aytgan: “Balli, sizday padarga! Sizning yaxshiligingizni bilurmiz. Tarnob jangida jonbozlik ko’rsatgan kim? Men! Ammo muzaffar yorlig’i kimning nomiga bitildi?... Ixtiyoriddin qal’asidagi bobom Amir Temurdan qolgan tillalarimni tortib olgan kim? Yana siz, valine’mat padarim! Ne chora? Mute farzand indamay bosh egdik va lekin bas! Sohibqiron oltinlarini qayga yashirdingiz, soyaboni marhamat?” – so’zlarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Muallif Abdulatifning xatti-harakatlari sababini anglashga, uning sa’jiyasidagi ko’zdan yashirin jihatlarni ochishga e’tibor qaratgan.

Romanda Ali Qushchining sadoqati, Mavlono Muhiddinning sotqinligi, shayx Nizomiddin Xomushning insofsizligi, tuzukkina shoir Abdullatifning taxt ilinjida o’zgalar qo’lida qo’g’irchoq bo’lgani ishonarli tasvir etilgan. Yozuvchi har bir qahramon xarakter xususiyatlari, tabiatidagi o’zgarishlarni badiiy dalilashga erishadi. Asarda Ali Qushchi shohga shogird bo’lgani uchungina emas, balki ilm-fanning odamlar hayotidagi ahamiyatini yushungani, ilm durdonalari mutaasiblar qo’lida qolsa, millat rivoji orqaga surilishini bilgani sababli ham xatarli bo’lsa-da Ulug’bekning yo’lidan yurishi asosli ko’rsatilgan.

Yozuvchi ijod jarayonining mahsuli bo’lgan qaharamonning qaysi jihatini ko’rsatmasin, avvalambor, muallif nutqi yetakchiligida uning qiyofasini to’lig’icha kitobxonga namoyish qilishga urinadi. Masalan, O.Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanida turli tabaqa, turli xarakter, turli e’tiqod, turli aft-bashara-yu, rang-ro’yga ega qahramonlar ishtirok etadi.

Yozuvchi ana shu qahramonlarning har birini o’zgacha xususiyatlar bilan ko’rsatish, milliy qiyofalarini alohida yoritish uchun portret usullaridan unumli foydalanadi.

Portret – faqatgina qahramonlarning asarda chizilgan tashqi qiyofasi tasviri emas, balki badiiy asarda qahramonlarning ichki va tashqi ruhiy holatlaridagi asosiy detallarni, ya’ni imo-ishoralari, o’zlarini tutishlari, xatti-harakatlari, kiyinishlari, urf-odatlari, aft-angorlari, qaysi milliy qiyofaga mansubliklari, so’z vositasida muallif nutqida, ba’zida esa bir qahramonning boshqa qahramonga nigohi orqali beriladi. Xoh muallif, xoh qahramon nutqida obrazning portreti chizib berilmasin, yozuvchining maqsadi bitta, u ham bo’lsa, qahramonining ichki qiyofasidagi o’zgarishlarni tashqi qiyofasi bilan uyg’unlashtirib, mukammal tip yaratib berishdir.

“Ustod, ko’zlari yarim yumuq, boshini egib, xayolga tolib o’tirardi. Uning cho’zinchoq qoramag’iz yuzi so’lg’in, keng peshonasi va qiyg’ir burnining ikki yonidagi ajinlari quyuqlashgan, zotan, butun vujudida, katta yalpoq kaftlarini tizzasiga horg’ingina tashlab o’tirishida chuqur iztirob, izhor etish qiyin bo’lgan teran bir mung bor edi” (11 bet). Ushbu tasvir orqali Ulug’bekning qiyofasi kitobxon ko’z o’ngida namoyon bo’ladi hamda muallif mazkur asarning qahramoni sifatida uning portretini “Ulug’bek” qiyofasi tarzida emas, balki qahramoniga bo’lgan hurmatini ochiq bayon qilib “ustod” deya tasvirlaydi.

Ustodning fojiali holatini, o’z pushtikamaridan bo’lgan zurriyodining qilmishlaridan aziyat chekishini shu qadar “rassomlardek” mohirona chizib ko’rsatadiki, oxir-oqibatda ko’z o’ngimizda jahldor, cho’rtkesar hukmdor emas, ilojsizlikdan, yalpoq kaftlarini tizzasiga horg’ingina tashlab o’tirgan Ota qiyofasi namoyon bo’ladi.

Yozuvchi Ulug’bekning portretini, o’sha paytdagi dramatik holatini yanada yaqqolroq ko’rsatish maqsadida muallif yetakchiligida uning qiyofasidagi hech bir belgini, detalni nazardan qochirmaydi. “Ulugbekning cho’zinchoq qoramag’iz yuzi so’lg’in, keng peshonasi va qiyg’ir burning ikki yonidagi ajinlari quyuqlashgan” – ushbu tasvirning o’zigina qahramonning kayfiyatini, ichki olamini ochib beryapti.

Ayniqsa, o’z o’g’li bilan jangga hozirlik ko’rayotgan Otaning qiyofasini, ichki dardini uning portret tasviri orqali anglab olish mumkin. “Chinakam so’z ustasi hamisha tashqi ko’rinish orqali qahramonlarning ma’naviy –ruhiy olamiga kirishga intialdi. Shuning uchun ham portret tushunchasi ikki ma’noni (tor ma’noda) va qahramonlarning butun individual-psixologik qiyofasi (keng ma’noda)ni ifodalaydi¹⁰”

“hamma sukut saqlardi. Mirzo Ulug’bek uyqusizlikdan qizargan ko’zlari bilan amir va sarkardalariga bir-bir tikildi. Mana, uning suyangan tog’lari! Hammasining ustida avrasi movut savsar va tulki po’stin, qimmatbaho kimhob to’n, boshlarida la’l va inju qadalgan qunduz telpak, tilladan jilo berilgan uchli dubulg’a, bellarida kumush va oltin kamar, dastalari fil suyagidan yasalibdur qadalgan qilich va xanjar… Bularning hammasi Ulug’bek davrida arkoni harb va arkoni davlat bo’lishdi, yuksak rutbalar olishdi. Lekin bu kun boshiga mushkul tushganida qay biriga ishonadi? Qay biriga suyanadi – buni onhazratlarinig o’zi ham bilmaydi”… (58- bet).

Bu yerda endi shoh, olim Ulug’bekning davrida obro’-e’tiborga, oltin javohirlaru yuksak martabalarga erishgan amirlarning qiyofasi…

Yozuvchi ularning portretini muallif nutqida, tasvirida bermaydi, balki Ulug’bekning jangda mag’lub, tushkun qiyofasini yanada bo’rttirib ko’rsatish maqsadida uning uyqusizlikdan qizargan ko’zlari nigohi bilan tasvirlaydi.

Mana, Ulug’bekning ishongan tog’lari, lekin boshiga mushkul tushib, o’z pushtikamaridan bo’lgan farzandi bilan toju taxt talashib mag’lub bo’lganida, bularning qay biriga ishonadi. Yozuvchi qahramonining shu kabi iztiroblari, o’y –xayollarini uning ko’z nigohi va ichki nutqi bialn qo’shib kitobxonni voqealarning shiddatkor fojiali nuqtalariga yetaklaydi.

Agarda yozuvchi muallif yoki boshqa qahramon nigohida jangga hozirlik ko’rayotgan amiru lashkarboshilar “avrasi movut savsar va tulki po’stin, boshlarida la’l va inju qadalgan qunduz telpak, bellarida kumush va oltin kamar” va hokazo kiyib olishgan, deb quruq bayon berganida Ulug’bekning jang oldidagi qiyofasi bu qadar jonli chiqmagan bo’lardi.

Yozuvchining mahorati tufayli yuqoridagi tasvirda ham Ulug’bekning qiyofasi, ham amiru sarkardalar qiyofasi badiiy til vositasida, portretda o’ziga xos ma’no kasb etib turibdi.

Demak, yozuvchi portret yaratish jarayonida faqatgina muallif nutqiga tayanmay, balki bu vazifani qahramonning ichki nutqiga, nigohiga yuklashi mumkin. Qahramon esa bu vazifani bajarishda muallifning ko’magida boshqa obrazlarning qiyofalarini o’z ichki tuyg’ulari va kechinmalari bilan qo’shib quruq so’z bilan emas, balki portret tasvirida badiiy yoritib beradi. Bu degan so’z, ya’ni muallif o’z vazifasini qahramon nutqiga yuklashi, muallifning tasvirlanayotgan voqea-hodisalarga, qahramonlariga loqaydligi emas, balki badiiy asarda tasvir xilma-xilligini ta’minlab, xarakterlar ruhiyatini bir-birining nutqi bilan baholaydi.

“Ali Qushchi xayolini chulg’ab olgan tumandan qutulmoqchi bo’lganday boshini qattiq silkib, ko’zini ochdi. Shahzoda uning ro’parasida turar, uning kirtaygan ko’zlarida soxta tabassum jilva qilardi” (219-bet).

Mana shu kichkina tasvirda Ali Qushchining nuqtai nazarida, padarkush shaxzoda Abdullatifning qiyofasi berilayapti. Qizig’i shundaki, o’z padari, pushti-panohi bilan saltanat talashgan, tojutaxt deb uni qatl etgan shaxzoda Ali Qushchining oldida go’yo o’zini oqlamoqchi bo’ladi. Uning ahvol-ruhiyatidagi tashqi detallarni u bilan yonma-yon turgan, uning ayanchli taqdirini oldindan sezib turgan, his qilgan Ali Qushchidan boshqa hech kim ilg’ay olmasdi.

O.Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanini o’qib tahlil qilar ekanmiz, muallif nutqi yetakchiligida juda xilma-xil portret tasvirlariga duch kelamiz.

Mavlono Muhiddinning qizi Xurshidabonu, Abdullatif va Abdulazizlarning portretlari bir xil vaziyatda ichki kechinmalari bilan uyg’unlashtirilib beriladi.

Xurshidabonu ham otasidek ilmli, bilimli, aql-zakovatli, ammo qo’rqoq emas. U Ulug’bekning o’limi xabarini eshitganda (ayollarga xos!) alamdanmi, faryoddanmi ro’molining uchini barmoqlariga o’rab lablarini himarib (yig’lamoqchi) osmondagi oyga tikilib qolgan edi. (go’yoki Ulug’bek tirikligida osmondagi oy misol edi).

Abdulaziz – Ulug’bekning o’g’li, faqat kasalmand-telba. Uning portreti asar voqeasidan ham ko’ra dahshatli qilib chiziladi. Chunki ota o’limini eshitgan farzandning tishlari bir-biriga tegmay shaq-shaq qilishi, iyagi osilib vujudi ayanchli tus olishi tabiiy.

Mirzo Abdullatif ham farzand. Ammo u farzandlarning padarkush, mal’un toifasidan.

Bu tahlillardan ko’rinib turibdiki, qahramonlarning ichki dunyosini chuqur yoritishda tashqi ko’rinish va holat tasvirining ahamiyati katta. Ayniqsa, yozuvchi muallif nutqi yordamida qahramonlarning o’zlari izhor etib berolmaydigan jihatlarini yuz harakatlari, ko’z holatlari orqali yorqin tasvirlaydi. Natijada qahramonning xarakteri to’liq gavdalanadi.

Padarkush Abdullatifning vahimadan katta-katta bo’lib ketgan ko’zlari uning ruhiyatidagi vasvasani bo’rttirib ko’rsatayapti.

Demak yozuvchi “Ulug’bek xazinasi” romanida muallif nutqi yordamida qahramonlarning xarakter xususuiyatlarini ochib berishda hamda voqealarni keskin rivojlantirishda portretdan unumli foydalanadi. Shu bilan go’zallik va ezgulikni ulug’lab, xunuklik va yovuzlikni rad etishga intiladi.

“Ulug’bek xazinasi” romanida Ulug’bekning ma’naviy xazinasi – qirq yil saltanat tebratib orttirgan boyligi – rasadxonada yaratgan ilm-fan, jang’argan, bitilgan kitoblar taqdiri, ularni johil gumrohlardan asrab, kelgusi avlodga qoldirish masalasi syujet to’qimasini tashkil etadi.

Ulug’bek saltanatining inqirozi, padarkush Abdullatif davrida ilm-fan, madaniyatning oyoq osti qilinishi bilan bog’liq fojiali voqealar, kurashlar, aloqalar zaminida harakat qilgan obrazlar mazmuni ana shu ma’naviy xazinaga munosabatda yoritiladi.

Yozuvchi asardagi eng muhim voqealar, obrazlar talqinida tarixiy faktlarga tayanadi. Asar Ulug’bek hukmronligi davrining inqirozga yuz tutgan so’nggi tahlikali kunlaridan boshlanadi.

Yozuvchi Amir Temurning Keshda ajoyib “Bog’i Bihishtni” barpo qildirgan va bu bog’ning Ulug’bek xotirasiga saqlanganini aytar ekan, uning hozirgi taqdiri Ulug’bekka qorong’u ma’lum bo’ladi. Bog’ xayoliga berilib ketgan Ulug’bek hamma narsani unutadi. O’ziga kelganda esa “Oftob botgan bo’lsa kerak, tevarak qorong’ilashib qolgan, havo sovib, yana kechagiday etni junjuktiruvchi izg’irin esa boshlangan edi” (47-bet).

Paytni bildirishda tabiat holati bilan birgalikda personajlarning kiyimlari ham yordamga keladi.

Mirzo Abdullatif taxtga o’ltirgach, uni tan olib, ”barcha zoti shariflar, arkoni harb va arkoni davlat, a’yon va boyonlar, bek va bekzodalar Ko’ksaroyga tashrif buyurishadigan bo’ldi”. ”Egnilariga la’l va dur qadalgan zarbof to’n, avrasi kimxob, tulki tumoq va oltin rang suvsar po’stin, boshlariga qimmatbaho qunduz telpak, tulki tumoq va oltin rang suvsar bo’rk kiygan bu kibru havo asilzodalar” (180-bet) ning bu kiyim-boshlari orqali voqealar o’tayotgan fasl anglashiladi.

Personaj holati peyzaj bilan uyg’unlashganda, har ikkala komponent bir-birini ta’kidlashga ko’maklashib turadi. Odil Yoqubov ”Ulug’bek xazinasi” romanida badiiy tasviriy vositalardan bo’lmish peyzajdan imkoniyatlarini inkishof etadi. Yozuvchi o’z qahramonlari – Ulug’bek va Ali Qushchilar orqali hayotni, hayot go’zalligini ulug’lab, zamonamiz uchun ahamiyatli bo’lgan muammolarni tadqiq etadi.

II.2. P. Qodirovning “Avlodlar dovoni” romanida tarixiy voqelik va badiiy haqiqat.

Pirimqul Qodirov adabiyotga zamondosh-tengdoshlari hayotidan olib yozgan asarlari bilan kirib kelgan. Uning mustabid tuzum sharoitida inson erki, sha’ni, qadrini ardoqlash, qattiq turib himoya qilish, inson erkini poymol etayotgan kuchlarga qarshi keskin norozilik, zo’r kuyunchaklik, hazin va nurli o’ychanlik bilan yo’g’rilgan zamondoshlari haqidagi hikoya, qissa va romanlari XX asrning 60-70-yillari ma’naviy hayotimizda o’ziga xos hodisa bo’ldi.

Zamonaviy mavzuda bitilgan qator asarlari orqali kattagina adabiy tajriba to’plagan yozuvchi 60-yillarning oxirlariga kelib, zo’r jasorat bilan murakkab va qaltis tarixiy bir mavzuga qo’l urdi – temuriylar saltanatining o’z yurtidagi inqirozi, o’zga yurtlar – Afg’oniston va Hindistondagi o’zgacha ko’rinishda qayta tiklanishi, jahonshumul dovrug’i, Temurbek naslining shonli siymolaridan Bobur va uning avlodlari hayoti, faoliyati to’g’risida hikoya qiluvchi keng ko’lamli epik polotno ustida ish boshladi; uzoq yillik izchil tadqiqot, betinim ijodiy mehnat, ma’naviy-ruhiy izlanish, o’y-mushohadalar samarasi o’laroq ”Yulduzli tunlar”, ”Avlodlar dovoni” romanlari maydonga keldi. ”Yulduzli tunlar” keyinchalik ”Bobur”, ”Avlodlar dovoni” esa ”Humoyun va Akbar” nomi bilan chop etildi, biz ularni o’sha ilk go’zal obrazli nomlari bilan atashni lozim ko’rdik.

Adib bu qaltis, murakkab mavzuga qo’l urar ekan, oldinda hali ko’p mushkulotlar ro’y berishi mumkinligini yurakdan his etar, shu bilan barobar, olijanob, ulug’ muddao diliga tinimsiz dalda berib turardi. ”Bizni qaramlik va mutelikda saqlashga o’rgangan yovuz kuchlar tarixiy ildizlarimizni qirqib tashlashga, bizni o’tmishdan bexabar manqurtlarga aylantirishga harakat qilar edi, - deb yozadi u ”Turfa ma’noli taqdir” maqolasida. – Holbuki, o’zbek xalqichalik boy va yorqin tarixga ega bo’lgan xalqlar dunyoda ko’p emas. Millatimiz o’z tarixiy ildizlaridan ma’naviy oziq olsa, qaddini tez tiklashi mumkin. Shuni dil-dildan his qilganim uchun 1969 yildan boshlab yigirma yil davomida tarixiy mavzuda ish olib bordim”.

”Yulduzli tunlar” romanining ilk nusxasi 1972 yili yozib tamomlandi, asar qo’lyozmasi o’sha yili Yozuvchilar uyushmasida muhokama etilib yuksak baho oldi va nashrga tavsiya etildi. Biroq ko’zga ko’rinmas qora kuchlar, baxil g’alamislarning pinhona fitnasi, qarshiligi tufayli roman olti yilcha bosilmay yotdi. Nihoyat, halol, jonkuyar, fidoyi kishilarning madadi, sa’y-harakatlari oqibatida 1978 yili asar ”Sharq yulduzi” sahifalarida dunyo yuzini ko’rdi, ko’p o’tmay, alohida kitob bo’lib chiqdi. Qisqa muddat ichida rus tilida ikki bor bosildi, boshqa tillarga tarjima etildi, o’zimizda, Moskva matbuotida yuksak baho oldi, Respublika Davlat mukofoti bilan taqdirlandi. Yozuvchi bunday madadlardan ruhlanib, ”Yulduzli tunlar”ning davomi Humoyun va Akbar haqidagi roman – ”Avlodlar dovoni” ustida qizg’in ish boshlab yubordi; jahonda yaratilgan boburiylar sulolasiga doir son-sanoqsiz asarlarni sinchiklab o’rgandi, ikki bor Hindistonga safar qilib, asar qahramonlari Bobur, Humoyun va Akbar yurgan yo’llarni kezdi, ular yashagan joylarda bo’ldi. Qarangki, roman endigina intihosiga yetib, asar qo’lyozmasi Yozuvchilar uyushmasida muhokama etilib ma’qullangan, nashrga tavsiya qilingan kezlari yangi asar yo’lini to’sishning, uni go’dakligidayoq bo’g’ib tashlashning g’aroyib nayranglarini o’ylab topdilar. Kutilmaganda ”Yulduzli tunlar” romaniga hujum boshlandi, avval Respublika Yozuvchilar uyushmasi syezdi minbarida, so’nd O’zkompartiya plenumida, matbuotda roman muallifiga jiddiy g’oyaviy ayblar qo’yildi; ”romanda tarixga, tarixiy shaxslarga sinfiy yondashish, sinfiylik tushunchasi yo’q”, ”Bobur obrazi ideallashtirilgan” degan almisoqdan qolgan gaplar aytildi. ”Yulduzli tunlar” tanqididan boshlangan qabih fitna, umuman, Bobur va boburiylarga, qolaversa, temuriylar haqidagi haqiqatni yuzaga chiqarishga qaratilgan katta kampaniyaga aylanib ketdi. Xayriyatki, zamon o’zgarayotgan, yetmish yil hukm surgan mustabid tuzum saltanati tanazzulga yuz tutayotgan bir palla edi. ”Qizil imperiya” saltanati malaylarining tarixiy ildizimizni qirqib tashlashga bo’lgan so’nggi hujumi jamoatchilik orasida keskin norozilik, qarshilikka uchradi. ”Yulduzli tunlar” muallifiga qo’yilayotgan aybnomalar, Bpbur va boburiylar atrofida qo’zg’atilgan mashmashalar qabih safsatabozlikdan iborat ekani yuksak minbarlardan turib dadil aytildi. Biroq g’alamislar hamlasi bari bir o’z ta’sirini ko’rsatdi. ”Avlodlar dovoni” romani nashri uch yilcha to’xtab qoldi. Nihoyat, asar 1988 yili ”Sharq yulduzi” jurnalida e’lon etildi. Yozuvchining o’zi ”Mumkin ekan-ku!” maqolasida asarning yuzaga chiqishida hamkasb do’stlari, jumladan, o’sha yillari Yozuvchilar uyushmasining raisi bo’lgan Odil Yoqubov va ”Sharq yulduzi” bosh muharriri O’tkir Hoshimov katta jonbozlik ko’rsatganligini mamnuniyat bilan eslaydi.

Yaxshi bilamizki, o’sha mash’um siyosat – tarixga, tarixiy shaxslarga tor sinfiylik nuqtai nazaridan qarash uzoq vaqt tarix va tarixiy shaxslar haqidagi haqiqatni aytish, ifodalash yo’liga g’ov solib keldi. Hatto Qodiriyday haqgo’y adib ham tarixiy romanlarida, jumladan, ”Mehrobdan chayon” da Xudoyorxonni asaosan qora bo’yoqlarda ko’rsatishga majbur bo’lgan, uning ayrim ijobiy xislatlarini, tarixdagi xizmatlarini esa aylanma yo’llar, qistirmalar orqali ehtiyotkorlik bilan ifoda etgan. Umuman bizda saroy a’yonlari, shohlar,amiru beklarga nuqul dushman timsoli deb qaralgan, ular faqat qoralashga, fosh etishga munosib ko’rilgan. Adabiyotda shoh Ulug’bekni ko’proq olimligi, vazir Navoiyni buyuk shoirligi, bek Temur Malik bilan shahzoda Jaloliddinni bosqinchilarga qarshi qahri va olib borgan kurashi arang qutqarib qolgan. Davlat arboblarining xayrli ishlari haqida ozgina bo’lsin so’z ochish ”ularni ideallashtirish” deb baholanaverilgan. S. Borodinning ”Samarqand osmonida yulduzlar” asarini, unda Temur siymosining anchayin bir yoqlama, yuzaki talqinini mustasno etganda, bizda Vatan tarixida muhim o’rin tutgan yirik davlat arboblarining hayoti, faoliyati, tarixiy xizmatlarini xolis-obyektiv, halol ko’rsatib beradigan badiiy asarlar yo’q edi. Shuni nazarda tutganda, Pirimqul Qodirovning tarixiy romanlari milliy adabiyotimizda muhim yangilik, katta ijodiy jasorat, tarix haqiqatiga sadoqat sifatida baho olishga loyiq.

Turg’unlik yillari ”Yulduzli tunlar”ga baho berganda ayrim adabiyotshunoslar roman va uning muallifini ta’qibu tazyiqlardan asrash maqsadida asardagi shoh va shoir Bobur shaxsiyati va qismatidagi ziddiyatlar ifodasiga alohida urg’u berar; Bobur obrazi tilidan aytilgan: ”Neki xatolik, neki gunoh qilgan bo’lsam, hammasining birlamchi sababi mening podshohligimdir”, ”Menga vafo qilsa faqat yozgan asarlarim vafo qilmog’i mumkin” degan so’zlarini takror-takror eslatib o’tar edilar.

Ochig’i, o’zbek adabiyotida hozirgacha bu qadar keng qamrovli tarixiy romanlar yaratilmagan edi. ”Yulduzli tunlar”ni ham birga qo’shib oladigan bo’lsak, yuz yildan oshiqroq davr, davrning eng muhim tarixiy hodisalari, Turon, Afg’oniston, Hindiston tarixining g’oyat chigal dramatik voqealari, yuzlab tarixiy shaxslar, davlatlar, tojdorlar, avlodlar almashuvi; o’nlab tarixiy shaxslar, g’alaba va inqirozlar; davr g’oyalari, turli xil e’tiqodlar, oddiy mehnat ahlining ahvol-ruhiyati; har xil millat, turli davrlarga oid udum-tamoyillar; g’oyat katta hudud - turli yurtlarning shaharu qishloqlari, daryo, o’rmonlari, dalalari, iqlimu muhiti – bularning barchasini bor holicha ko’rib, bilib, yurakdan his etib aniq tasvirlash, jonli gavdalantirish oson ish emas!

”Avlodlar dovoni” romani muallifi oldida yana bir mushkul vzifa turardi. Ma’lumki, ”Yulduzli tunlar”ning asosiy voqealari yozuvchining o’z ona yurtida bo’lib o’tadi, asarning asosiy personajlari ham shu yurt odamlari. ”Avlodlar dovoni”da esa voqealar butunasi hind diyoriga ko’chadi. Bobur umrining so’nggi yillari, Humoyunning jangovor faoliyat Hindistonda kechsa-da, ular o’zlarini bu yurtda begona his etadilar, ona yurt sog’inchi bilan armon-o’kinchda yashab o’tadilar. Akbar esa dilida ota-bobolar aqidalarini e’zozlagani holda, bu yurt, bu elning farzandiga aylanadi, hind hayotiga singib ketadi, hind qizlariga uylanib, hindlar bilan qudaga aylanib ko’plab hindcha udumlarga amal qiladi... Qisqasi ”Yulduzli tunlar”da sof o’zbekona milliy ruhda boshlangan tasvir-ifoda ”Avlodlar dovoni”da hindcha ruh-koloritning ustivorligi bilan ajralib turadi. Biroq hindcha ruh-kolorit ustuvor o’rinlarda ham o’zbek adibining dastxati baralla seziladi; o’zbekona nigoh bilan ”Ramayana” va ”Mahobxorat” eposlari, R.Tagor romanlariga xos hindcha ruh-koloritning qo’shilib-tutashib ketishi oqibati o’laroq asar betakror badiiy qiyofa kasb etadi.

Bu roman juda katta ma’rifiy qimmatga ega. Kuzatishlar shundan dalolat berayotirki, ”Avlodlar dovoni” chiqqunga qadar ko’pchilik o’zbek kitobxoni Bobur, Humoyun haqida bir qadar tasavvurga ega bo’lsa ham romanning yana bir bosh qahramoni – jahonning ko’pgina ma’rifatli kishilariga tanish, ular uchun ardoqli bo’lgan, ”chinakam daho” siymolar qatorida tilga olinadigan Akbarni yaxshi bilmas ekanlar. Bu roman tufayli u o’z xalqining, bobo yurtining ma’naviy olamiga qaytmoqda. Kitobxon goho ilmiy-tarixiy, aniq hujjatli asar o’qiyotirmi yoki badiiy roman – uning xayolini real hayot haqiqati, chindan bo’lib o’tgan voqealar, aniq tarixiy shaxslar qismati band etadi, barcha voqealarni tarixiy haqiqat sifatida qabul qiladi. Bu tarixiy roman uchun yaxshi fazilat! ”Asrlar kitobini o’qiganningiz sari, - deydi muallif, tarix tomonidan yaratilgan dramalar, fojialar, syujetlarni alohida yozuvchining fantaziyasi bilan yaratib bo’lmasligiga ishonch hosil qilasiz. Shu sababli men Bobur, Humoyun va Akbarlarning ko’rgan-kechirganlarini tasvirlar ekanman, o’z fantaziyamdan ko’ra ”tarix fantaziyasi”ga, ya’ni chindan sodir bo’lgan voqealarga ko’proq asoslandim”

Xulosa

Inson adabiyotning tasvir predmeti ekan, insonning ruhiyatisiz uni yaxlit, bir butun holatda to’liq tasavvur qilish mumkin emas. Demak, har qanday badiiy asarda, u qachon va qaysi janr, metodda yaratilgan bo’lmasin, inson psixologiyasi u yoki bu tarzda aks etishi tabiiydir.

Tarixiylik tamoyilining o’zbek romanlarining asosiy mezonlaridan biriga aylanishida tarixiy qahrmon, tarixiy muhit va tarixiy-badiiy talqin ”uchligi” muhim omil sifatida ko’zga tashlanadi. Zero, tarixiy asar xalq va jamiyat taraqqiyotida muhim rol o’ynagan mashhr shaxslar hayoti asosida yaratiladi; o’z prototipiga ega bo’lgan tarixiy shaxs hayoti va faoliyatining yozuvchi estetik ideali bilan bog’liq qirralari asarda aks etgan bo’ladi. Bunday romanlarda to’qima obrazlar yoki tarixda o’z prototipiga ega bo’lgan personajlar xarakterini yaratish jarayonida tarixiy voqealarni kitobxon ko’z o’ngida gavdalantirish, ularga milliy ruh bag’ishlash va tarixiy shaxslarni millat qahramoni darajasiga ko’rsatish tamoyili ustuvorlik qiladi.

P.Qodirovning tarixiy romanlarida temuriy hukmdorlar hayotining eng murakkab jihatlari qalamga olingan. Adib temuriylar davlat tizimi va o’sha davrda kechgan siyosiy munosabatlarni to’g’ridan-to’g’ri ifodalash yo’lidan bormaydi. Asarning o’ziga xos tomonlaridan biri shundaki, yozuvchi butun voqea-hodisalarni bosh qahramonlar sifatida belgilangan Bobur, Humoyun, Akbar nigohi orqali tasvirlaydi. Romanlarda millat hukmdorlarining tarixdagi qismati temuriylar davlatining yemirilish sabablari haqida tasavvur beruvchi omil sifatida tasvirlandi va bu hol romanga o’ziga xos ruh bag’ishladi.

Milliy ruh va xarakterlar talqinida xalqimiz ma’naviy qadriyatlari hamda xalq og’zaki ijodi an’analari aks etganligi milliy romanchilik yutuqlaridan biri hisoblanadi. Ayonki, har bir davr adabiyoti milliy qadriyatlarga o’z estetik ehtiyoji va badiiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda munosabatda bo’lishadi. Shu jihatdan qaraganda, folklor unsurlarining yozma nasr badiiy strukturasidan mustahkam o’rin olishi va folklorizm tipologiyasining romanlarda yangicha mohiyat, yangi mazmun kasb etishi muhim ijodiy yutuqlardan biri hisoblanadi. Badiiy asar qahramonlarini o’zining hayotiy asoslaridan uzoqlashtirmay, tabiiyligini saqlab qolgan holda avloddan-avlodga o’tib kelayotgan an’anaviy e’tiqodlar fonida tasvirlash va asar to’qimalariga yuksak mahorat bilan singdirib yuborish muhim tamoyillardan biri bo’lib qolmoqda.

Yuqoridagi fikr-mulohazalardan kelib chiqib quyidagicha umumiy xulosalarga keldik.

Birinchidan, romanga xos epik tafakkur badiiy asarda faqatgina romanbop voqea-hodisalarni aks ettirishdan iborat bo’lmasdan, balki ijodkorning hayot voqealarini ulkan san’atkor romannavis sifatida idrok etishida ekanligini tahlil qildik.

Ikkinchidan, O.Yoqubovning ”Ko’hna dunyo” romaniga xos epik tafakkur omillarini (syujeti, kompozitsiyasi, tili, qahramonlarni harakatga keltiruvchi barcha vositalar) asar tahlili misolida tadqiq etdik. Ya’ni romanga qamrab olingan xayotiy xodisalar vainsoniy taqdirlar tahlil etildi.

Uchinchidan, ”Yulduzli tunlar” romaniga xos epiklik tarix va undagi ulkan evrilishlar tarixiy shaxslarning ma’naviy qiyofasi orqali mohirona aks ettirilganligi voqelik va qahramonlar rishtasida tahlil qilindi.

To’rtinchidan, o’zbek tarixiy romanlarida ijodkorlarning o’tmish voqeligiga munosabat masalasi o’zbek adabiyotining ilk tarixiy tomani ”O’tkan kunlar” romanidan boshlanganligi va undan keyin bu xususiyat ”Kecha va kunduz” omanida davom ettirilganligi, mazkur tarixiy taraqqiyot ”Qutlug’ qon” romanida o’zgacha bo’y ko’rsatganligini tahlil etdik.

Beshinchidan, biz bitiruv malakaviy ishimizda o’zbek tarixiy romanlarida ijodkorlarni o’tmish voqeligiga munosabat masalasini O.Yoqubov va P.Qodirov romanlari misolida voqelik va qahramon ichki ruhiyati bilan bog’liq holda o’rgandik.

Oltinchidan, O.Yoqubovning ”Ulug’bek xazinasi” romanidagi asosiy qahramonlarning xarakter xususiyatlari, milliy qiyofalari, portret va detallar orqali ochib berilganligini asar tahlilida tadqiq etdik.

Yettinchidan, ma’lumki tarixiy voqelik va badiiy haqiqatni uyg’unlashtirib asar yaratish, ijodkordan katta mahoratni talab etadi. Biz mazkur muammoni P.Qodirovning ”Avlodlar dovoni” romani misolida tahlilu tadqiq qildik. Xullas, o’zbek adabiyotshunosligida roman janri va romanlarda epik tafakkur muammosi tarixiy roman misolida mazkur kichik tadqiqotimizda o’z ifodasini topdi. Ammo hali o’zbek adabiyotshunosligida O.Yoqubov va P.Qodirov romanlari badiiyati yetarlicha tadqiq qilinmaganligini guvohi bo’ldik.

Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati.

1. 
   Karimov I.A. 2012-yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi. “Xalq so’zi” gazetasi, 2012-yil, 20-yanvar soni.
   
2. 
   Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yо‘q.-T: Sharq, 1998.-B. 31.
   
3. 
   Karimov I.A . Olloh qalbimizda, yuragimizda. –T: О‘zbekiston, 1999.-B. 32.
   
4. 
   Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-T: Ma’naviyat, 2008. –B.
   
5. 
   Umurov H. Badiiy psixologizm va hozirgi o’zbek romanchiligi. T: 1983
   
6. 
   Yoqubov O. Tanlangan asarlar/ Ko’hna dunyo. III jild.-T: Sharq, 2007.
   
7. 
   Yoqubov O. Tanlangan asarlar/ Ulug’bek xazinasi. II jild. –T: Sharq,2007.
   
8. 
   Qodirov P. Yulduzli tunlar.-T: O’zbekiston,1990.
   
9. 
   Qodirov P. Avlodlar dovoni. / -T: Sharq, 2004.
   
10. 
    Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari.-T: О‘zbekiston, 2002.
    
11. 
    Mirvaliyev S. О‘zbek adiblari.-T:Yozuvchi,2000.-B.223-224.
    
12. 
    Mirzayev I.Badiiy uslub sehri.-Samarqand:2000.-B.121.
    
13. 
    Normatov U.Mahorat sirlari.(M.Qо‘shjonov bilan hamkorlikda).-T.1972.
    
14. 
    Normatov U.Nasrimiz ufqlari.-T:Yosh gvardiya,1974.
    
15. 
    Rasulov A.Badiylik –bezavol yangilik.-T:Sharq,2007.-B.336.
    
16. 
    Rasulov A.Tanqid,talqin,baholash.-T:Fan,2006.
    
17. 
    Said A.Yо‘qotganlarim va topganlarim.-T:Sharq.1999.
    
18. 
    Sanjar S.Roman va tanqid.-T:Fan,2008.
    
19. 
    Safarov O,Yо‘ldoshev B,Ahmedov SH.О‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixi. .
    
20. 
    Sulton Z.Adabiyot nazariyasi.-T:Sharq,2005.-B.265.
    
21. 
    Yо‘ldoshev Q.Yoniq sо‘z .-T:Yangi asr avlodi,2006.-B.548.
    
22. 
    Umurov H.Tahlil san’at .-T:Fan,1978.-B.260.
    
23. 
    Sharafiddinov O,Mamajonov S,Normatov U. va b.sh. XX asr о‘zbek adabiyoti tarixi.-T:О‘qituvchi,1999.-B.243.
    
24. 
    Shokirov О‘.Tanqidchi va adabiy jarayon.-T:Fan,1976.
    
25. 
    Yoqubov I.О‘zbek romani tadriji.-T:Fan va texnalogiya,2006.-B.164.
    

1^ Adabiyot nazariyasi. Ikki tomlik.1-tom. –T. , “Fan” nashriyoti, 1978.- B. 154.

2^ Горький М. Реализм Гоголя. – М. – Л. , 1959.

3^ Qo’shjonov M. Tarix saboqlari haqida roman// O’zbekiston madaniyati. – 1978.- 12 dekabr.

4^ Normatov U. Aql va qalb chirog’i. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983.-B.59

5^ Qodirov P. Yulduzli tunlar. Bobur. Roman. – Toshkent: O’zbekiston, 1990.- B.5.( Bundan keyin shu asardan olingan iqtiboslarning sahifalari qavs ichida ko’rsatiladi).

6^ Bobur. Boburnoma. – T.: Fan nashriyoti, 1960. – B. 73.

7^ Herman Vamberi. Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1990. – B.96.

8^ Hasanxo’ja Nisoriy. Muzakkiri ahbob. Tazkira. – Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti, 1993. – B.20.

9^ Alimov P. Tarix, shaxs, badia. – Toshkent: O’zbekiston, 1991. – B. 53.

10^ Shodiyev N. “Ruhiyat rassomi”. T.: 1977. B. 26.