1. Xarajatlarni taqsimlash tartibi va usuli Tannarxni kalkulyatsiya qilishning buyurtmali usuli1

Koeffitsientlarni hisoblash uch bosqichda amalga oshiriladi

1-misol

Xo’jalik yurituvchi subyekt umumishlab chiqarish xarajatlarini to’g’ri ish haqi xarajatlariga proporsional tarzda, soat birligida aniqlamoqchi.
Rejalashtirilayotganyilgaumumishlabchiqarishxarajatlariningumumiysummasi – 300 mingso’m, to’g’rimehnat (ishhaqi) xarajatlari – 600 soat.
Shu erda umumishlab chiqarish xarajatlarining normativ koeffitsienti (300000 : 600) = 500 (so’m/soat)ga teng bo’ladi.
Faraz qilaylik, buyurtmalar kartochkasida qilingan xarajatlar to’g’risida quyidagi ma’lumotlar mavjud:

1	- Haqiqiy material xarajatlari, ming so’mda	150,0
2	- Haqiqiy hisoblanilgan ish haqi xarajati (510 soat)	255,0
3	- Hisobdanchiqarilishilozimbo’lganumumishlabchiqarishxarajatlari (500 so’mx105 soat)	52,5
	ishlab chiqarish tannarxi, ming so’mda	457,5

Quyidagi buxgalteriya schyotlaridan foydalanib ushbu usul mohiyatini keyingi misolda yana bir marta ko’rish mumkin:

schyotlarning raqami	schyotlarning nomi
1010	“Xom ashyo va materiallar”
1040	“Extiyot qismlar”
2010	“Asosiy ishlab chiqarish”
2510	“Umumishlab chiqarish xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar”
2810	“Ombordagi tayyor mahsulotlar”
9010	“Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar”
5010	“Milliy valyutadagi pul mablag’lari”
5110	“Hisob-kitob schyoti”
4010	“Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar”
6010	“Mol yetkazib beruvchilar va buyurtmachilarga to’lanadigan schyotlar”
6410	“Byudjetgato’lovlarbo’yichaqarz (turlaribo’yicha)”
6520	“Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar”
6710	“Mehnat haqqi bo’yicha xodim bilan hisoblashishlar”

2-misol

Xo’jalik yurituvchi subyekt buyurtma bo’yicha ikki xil, ya’ni “A” hamda “B” mahsulotlarni tayyorlayapti

T/r	Xo’jalik operatsiyalarning mazmuni	schyotlarning bog’lanishi			summa (ming so’mda)
		Debet	Kredit
1	2	3	4	5
1	Xo’jalikyurituvchisubyektkreditgaxomashyovamateriallar - 1434 mingso’mga, va 76,5 mingso’mgaextiyotqismlarxaridqildi	1010 1040	6010 6010	1434,0 76,5
2	Buyurtma bo’yicha ombordan sexga 1260 ming so’m xom ashyo va materiallar va 297 ming so’mda extiyot qismlar chiqarilgan. Shundan: “A” mahsulotga – 777 ming so’m “B” mahsulot uchun – 483 ming so’m (jami 1260 ming so’m)	2010 2510	1010 1040	1260,0 297,0
3	Ishchilarga va sexning master xodimlariga ish haqi hisoblanadi	2010 2510	6520 6400 6710	97,2 200,0 1942,8 2250,0
4	Ishchilarga va sexning master xodimlariga ish haqi berilgan	6710	5010	1942,8
5	Hisoblanilgan ish haqidan ishchilarniki “to’g’ri ish haqi xarajatlariga”, sexning master xodimlariniki "umumishlab chiqarish xarajatlariga" olib borilishi lozim. Shundan: “A” mahsulot uchun – 1305 ming so’m “B” mahsulot uchun - 420 ming so’m			1725,0 525,0 2250,0

6	Farazqilaylik, shudavrdaumumishlabchiqarishxarajatlariamalgaoshirilgan, (mingso’m): elektroenergiya xarajatlari - 429 sug’urta xarajatlari – 109,5 v) mol-mulk solig’i – 96,8 jami : 635,3 ming so’m	2510	6010 6990 6500 6400	635,3
7	Shu xarajatlarning hammasi to’langan (schyotlarga asosan)	6010 6990 6400 6500	5110	635,3
8	Umumishlab chiqarish xarajatlari to’g’ri mehnat xarajatlarining 85 foizini tashkil qiladi deb normativ koeffitsient qabul qilingan. Shunga muvofiq (1725.0 x 85%)=1466,3 ming so’m Shundan: “A” (1305 x 85%)= 1109,3 ming so’m “B” (420 x 15%) = 357,0 ming so’m	2010	2510	1466,3
9	Tayyor mahsulot omborga kirim qilinadi. Shu vaqtda buyurtmaning kartochkasi yopiladi. “A” mahsulotning bahosi (tannarxi) 3191,3 ming so’m tashkil qildi	2810	2010	3191,3
10	Xo’jalik yurituvchi subyekt buyurtmachilarga 10 dona “A” mahsulotni jo’natgan. Ularning tannarxi 2659,4 ming so’mni, sotish bahosi – 4050,0 ming so’mni tashkil qilgan	4010 9110	9010 2810	4050,0 2659,4
11	Hisobot davrining oxirida “2510” va “2511” schyotlar taqqoslanadi. Misolda: “2510” schyotda = 1457,3 ming so’m “2511” schyotda = 1466,3 ming so’m (normativ koeffitsient) farqi = 9 ming so’m Ana shu farq summasini hisobga olish lozim	2510 2510	9110 2511	9,0 1457,3
12.	Ammo ana shu 9 ming so’m xo’jalik yurituvchi subyekt uchun katta ahamiyatga ega bo’lsa, u holda 9 ming so’m tegishli schyotlar bo’yicha taqsimlanishi lozim.	2510 2510 2510 2510	2010 2810 9110 2511	2,55 1,08 5,37 1457,3
	U holda 11 punktdagi buxgalteriya yozuvi quyidagicha aks ettiriladi (keyingi jadvalga qarang):
	JAMI			1466,3

11-punktning hisob-kitobi quyidagi jadval ko’rinishida amalga oshiriladi:

T.r	Schyotlarning raqami va nomi	Schyotlardagi qoldiq		Summasi, ming so’mda
		summasi, ming so’mda	ulushi, foizda
	“2010” – “Asosiy ishlab chiqarish”	1260,0	28,30	2,55
	“2810” - “Ombordagi tayyor mahsulotlar”	531,9	11,95	1,08
	“9010” - “Sotilgan mahsulotlarning tannarxi”	2659,4	59,75	5,37
	JAMI	4451,3	100,0	9,0

Yuqorida keltirilgan misolda ham ko’rish mumkinki, ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxini buyurtmali usul orqali hisoblash juda oddiy va qulay hisoblanadi. Ishlab chiqarishni tashkil qilish va tugallanmagan ishlab chiqarish bo’lmaganligi uchun ham ortiqcha hisob-kitoblar qilinmaydi, shunga muvofiq tannarx miqdorini tez aniqlash va uni to’g’ri hisoblanish imkoniyati juda katta. Chunki, buyurtmabajarilgandanso’ngqilinganbarchaxarajatlaryig’iladi, tannarxaniqlanadi. Buusulshuningdekbuxgalteriyahisobinitashkilqilish, ya’nixo’jalikoperatsiyalarinibuxgalteriyahisobiningschyotlaridaaksettirishgahamqulayliktug’diradi.
Quyidagichizmadayuqoridako’ribchiqilganmisoldagijarayonlarningbuxgalteriyaschyotlaridaaksettirilishi, hamdaanashusintetikschyotlarorasidagio’zarobog’lanishlarchizmasiko’rsatilgan. Misolma’lumotlaridanko’rinibturibdiki, buyurtmauchunjami 3191,3 mingso’mmiqdoridaxarajatqilingan, buyurtma 12 tamahsulotbirligidaniborat, shungamuvofiqbirdonamahsulotningishlabchiqarishtannarxi 265940 so’mgateng.
Shuo’rindamisolningyakuniybosqichidagiamalgaoshirilganto’g’rilanish, ya’nikorrektirovkajarayonigahame’tiborqaratishlozim. Uumumishlabchiqarishxarajatlariningto’g’rilanishihisobigaumumiyishlabchiqarilganmahsulottannarxi 9 mingso’m, shungamuvofiqkorrektirovkahisobigabirdonamahsulotninghaqiqiyishlabchiqarishtannnarxi 265040 so’mnitashkilqiladi.

Xarajatlar hisobining buyurtmali usulida schyotlar o’rtasidagi o’zaro bog’lanishlar chizmasi