1. Xidmət sahələrinin inkişafında turizmin yeri və rolu

3.Turizmin iqtisadi mahiyyəti

Turizmə istehlakçı-turist statusunu kəsb edir. Turist turizm məhsulunun istehlakşısı kimi çıxış edir. Turist tələbatını ödəmək və onun təşkili ilə məşğul olan şirkətlər turist fəaliyyəti kimi təşkilati turizm olaraq çıxış edir.

Turizm istehlakçısı əmtəə və xidməti istehlakçısından fərqli olaraq turistlərin turizm məhsulu və xidmətinə doğru gedir.
Turist məhsulunun istehlakçısı turizm səyahətindən qabaq turizm məhsulu və xidməti ilə tanış olur, onun faydalığını istehlakçı davranışı baxımından qiymətləndirir. Turist məhsulu özünün qiymətinin istehlakçı prosesindən sonra turistlərinə verdiyi

qiymətlə müəyyənləşir.

Beynəlxalq turizm dövlətlər arası müqavilələr və münasibətlərlə tənzimlənir. Bu zaman müqavilə predmeti turistlərin motivi, onların sosial və iqtisadi xarakteristikası, davranışı və turizm məhsuluna marketinq tələbatı əsas rolu oynayır. Dövlətlər arası müqavilələrdə turizmin şərtləri, gömrük müqavilələri turistlərin təhlükəsizliyini, onların dövlət sərhədlərindən çıxış istiqamətləri müəyyənləşir. Ona görə də, turist axınlarını dövlətlər arası ümumirazılaşma və standartlara uyğun davranış qaydaları müəyyənləşir.
“Turist” termini inkişaf dinamikasına və dövlətlər arası razılaşmalara uyğun təkamül meyilləri ilə təkmilləşir. Turist anlayışı ekspertlər komitəsin dövrə, 1937-ci ildən 24 saat vətəndaş kənarda yaşayaraq hesab olunur.
Turist məqsədi ilə yerini dəyişən miqrantlar turist kimi qəbul oluna bilər. Miqrantlar müvəqqəti olaraq qazanç və yaxud təhsil yerini dəyişməsi olub, onlardan turist kimi baxılması düz deyil. Bəzi mənbələrdə müvvəqəti olaraq ölkəyə gələnlər turist kimi qəbul olunur.
Müvvəqəti olaraq gələnlər turizm potensialının inkişafı kimi, istirahət səyahəti, sağlamlığını bulması, idmanla məşğul olmaq ölkə üçün turizm potensialını formalaşdırır. Ölkəyə almaq dövlətin qiymətli dinamikası hökümət nümayandəsi kimi gələnlərin turist kimi qeydiyyata alınması rim konfransının mövqelərində öz əksini tapır. Rim konfransının formalaşmış məruzəsinə görə tələbələr ölkədə turist kimi qəbul oluna bilər.
Aşağıdakı qrup turistləri⁸ qəbul etmək olar:

• 
  ailə vəziyyətinə görə istirahətə, müalicə və başqa məqsədlər üçün
  

gedənlər:

• 
  xidməti işlərə görə gedən vətəndaşlar:
  

• 
  konfrans və iclaslara gedənlər (elm, inzibati və idman yarışları):
  

• 
  xarici ölkələrə iş axtarmağa və müqavilə ilə işə gedənlər:
  

• 
  daimi yaşayış üçün gedənlər:
  

-sərhəd rayonlarının əməkdaşlarının başqa rayonlarda yaşaması.

Turizm fəaliyyətinin Azərbaycan Respublikasında turist fəaliyyəti haqqında

qanunla tənzimlənir (Bakı, 1999 il)

Turist-müvəqqəti olaraq ölkəyə (əraziyə) sağlamlıq tanışlıq peşəkar, işgüzarlıq, idman və dini məqsədlər üçün gələnlər və 24 saatdan 6 aya kimi gələnlərə deyilir. Turizm dünya ölkələri arasında ümumi dünya turism təşkilatlarını assambleyası ilə tənzimlənir. Bu assambleyanın 1985 ildə turizm xartiyası qəbul olunur.
Turizm xartiyasına proqram xarakterli turist fəaliyyətinə olan tələblər, öhdəliklər və turizm haqqında kodeks daxildir.
Turizm kodeksi hər bir ölkədə turizm səyahətinə tələbləri və öhdəlikləri, turistləri turist təşkilatlarının və firmaların uyğun səlahiyyətlərini özündə əks etdirir. Turizm təşkilatlarına üzv olan ölkələr o cümlədən Azərbaycan Respublikası özünün ödəmələri və öhdəlikləri ilə beynəlxalq kodeksə uyğun özünün fəaliyyətinin qurur.
Turistin hüquqi vəzifələri turistlərinin və onların əsas tələblərinə uyğun dövlət və şirkətlərin vəzifələrinin formalaşdırır. Ona görə də turizm fəaliyyəti həyyat və iqtisadi fəaliyyətin tərkib hissəsi kimi inkişaf edir.
Turist hüquqlari:

• 
  hər bir turist ölkə haqqında informasiya ala bilər. Həmin ölkənin adət-ənənənəsi,
  

onun tarix-arxitekturası, iqlim və ətraf mühüt şəraiti, təhlükəsizliyi.

• 
  sərbəst hərəkət etmək, maraqlı resurs və nemətlərdən yerli hüquqlara uyğun olaraq istifadə etmək.
  

• 
  şəxsi təhlükəsizilik və tibbi təminat;
  

• 
  müxtəlif turist məhsullarını əldə etmək və onun istifadəsindən şərait
  

yaradılması; ⁹

• 
  hökümətin turist ehtiyaclarına təminat verməsinin və onun vəzifələri;
  

• 
  rabitə və xidmətə ehtiyacaların ödənilməsi.
  

• 
  ölkə qanunlarına riayət edilməsi
  

• 
  ətraf mühitin qorunması;
  

• 
  ölkədən getmək, ölkəyə gəlməyin qanunlarına riayət edilməsi
  

• 
  şəxsi təhlükəsizliyin qorunması;
  

Turistlər özünün sosial-demoqrafik və istehlak xarakterinə görə tiplərə

bölünürlər. Ona görə də tipologiya yanaşma metodu və tədqiqat üsuludur. Tədqiqatın məqsədi qiymətləndirmə nəticələrinə uyğun olaraq, turist tipləri müxtəlif meyar və göstəricilərlə ifadə olunur
Turist məhsullarına yanaşma və onun istehlak davranışı turistlərin qənaətçil, şəxsi təmkinlik “etika”, “apatik” tiplərini formalaşdırır. Turistlər alıcılıq qabiliyyətinə görə istehlak qabiliyyətinin formalaşdırır. İstehlak davranışı, turistlərin əmtəə və xidmətin növü, onun qiyməti və istehlak xüsusiyyəltəri turistləri qruplaşdırır.
Alman tədqiqatçısı Q.Qam aşağıdakı turist tiplərini irəli sürür. S-,F-,W-A- və başqa tipləri S-tip-günəş, dəniz, passiv istirahət F-tip-məzuniyyətçi, uzaq səyahətə üstünlük vermək, W-tip, səyyahəti uzaq fəal istirahətə üstünlük vermək, W-2-idmançı həvəskar olmayan.
A-tipi-sərgüzəştlər və risklər sevən P - tip - təhsilli, qonaqpərvər və ya tarixi yerlər, mədəni və təbii sərvətlərə daha çox meyil edən turistlər.
Əlbəttə belə təsnifatlaşma turizm bazarını və turistlərin sosial-demoqrafik tərkibi, onların həyat tərzi və demoqrafiyası dəyişdikcə yeniləşir və kombinələşir. Daha çox müasir tipli turistlər yaranır