1. Yaponiya demografiyasi, joylashuvi, ekologiyasi va boshqa sanoat sohalari o’rni

5. O’zbekiston va Yaponiya sohalararo munosabat va aloqalari.

O‘zbekiston va kunchiqar yurt xalqlarining do‘stlik rishtalari, savdo va madaniy aloqalarining tarixi Buyuk Ipak yo‘li davrining boshlanishiga borib taqaladi. Ushbu mamlakatning eng sharqiy nuqtasi yapon imperatorlarining ko‘hna poytaxti Nara shahri bo‘lib, 2010 yilning oktyabr oyida ushbu shaharning 1300 yilligi keng nishonlandi. Kushon davlatining eng e'tiborli dinlaridan biri bo‘lgan buddaviylik eramizning I-VI asrdarida O‘zbekiston hududida tarqalib, keyinchalik O‘rta Osiyo xalqlarining qadriyatlari va an'anala⁶lri bilan boyigan holda, Xitoy va Koreya orqali Yaponiya orollarigacha borib yetgani ikki xalq o‘rtasidagi umumiy tarixiy ildizlarning mavjudligiga dalildir. Yaponiyaning mashhur musavviri, Toshkent shahrining faxriy fuqarosi Ikuo Xiroyamaning ― agar Yaponiya buddaviylik madaniyatining sharqiy tomoni bo‘lsa, u holda ko‘hna O‘zbekiston zamini uning g‘arbiy tomonidir, degan so‘zlari muhim ahamiyatga egadir.

Xalqlarimiz o‘rtasidagi uzoq o‘tmishga borib taqaluvchi yaqin aloqalar O‘zbekiston bilan Yaponiya o‘rtasidagi samarali hamkorlikning muhim omili sifatida bugungi kunda ham davom etib kelmoqda. Yaponiya O‘zbekiston mustaqilligini 1991 yil 28 dekabrda e'tirof etdi va 1992 yil 26 yanvardan boshlab mamlakatlarimiz o‘rtaisda diplomatik munosabatlar o‘rnatildi. Mustaqillik e'lon qilingandan so‘ng O‘zbekiston-Yaponiya munosabatlari sifat jihatdan yangi pog‘onaga ko‘tarildi. 1994 yilning may oyida O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning Yaponiyaga uyushtirgan dastlabki rasmiy tashrifi o‘zaro ishonch va ikki mamlakat xalqlarining ma'naviy qadriyatlariga nisbatan hurmatga asoslangan do‘stona aloqalarni rivojlantirish uchun mustahkam poydevor yaratdi. Mamlakatimiz Prezidentining 2002 yil iyul oyida Yaponiyaga uyushtirgan ikkinchi tashrifi chog‘ida O‘zbekiston Respublikasi va Yaponiya o‘rtasida do‘stlik, Strategik sheriklik va hamkorlik to‘g‘risida qo‘shma bayonot imzolandi. Hujjatda tomonlarning do‘stona munosabatlar va strategik sheriklikni tenglik, o‘zaro hamjihatlik tamoyillariga muvofiq va xalqaro huquqning umume'tirof etilgan me'yorlari asosida rivojlantirishga tayyorligi o‘z ifodasini topgan. Savdo-sotiq, sarmoyalar, ta'lim va boshqa sohalardagi aloqalarni kengaytirish ustvor vazifa sifatida belgilagan.

2010 yilning dekabrida Tokioda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining raisi boshchiligidagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining delegatsiyasi ishtirokida birinchi parlamentlararo forum o‘tkazildi.

Savdo-iqtisodiy sohadagi hamkorlikni kengaytirish bo‘yicha ham ijobiy an'analar kuzatilmoqda. 2009 yilda O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasidagi savdo aylanmasi 139 million AQSh dollarini tashkil etdi. Bugungi kunda O‘zbekistonga Yaponiya tomonidan ajratilgan moliyaviy mablag‘lar hajmi 2,3 milliard AQSh dollaridan iboratdir.

Iqtisodiy hamkorlikka doir 1994 yilda tuzilgan O‘zbekiston-Yaponiya va Yaponiya-O‘zbekiston qo‘mitalari iqtisodiy munosabatlarning rivojiga ulkan hissa qo‘shib kelmoqda. Ushbu ikki qo‘mita tomonidan doimiy ravishda o‘tkazib kelinayotgan qo‘shma tadbirlar doirasida savdo-iqtisodiy hamkorlikka doir keng qamrovli masalalar muhokama etiladi hamda O‘zbekiston bilan Yaponiyaning ushbu yo‘nalishlardagi aloqalarini chuqurlashtirishga oid aniq takliflar o‘rtaga tashlanadi. O‘zbekiston-Yaponiya va Yaponiya-O‘zbekiston qo‘mitalarining navbatdagi o‘ninchi yig‘ilishi joriy yilning 8 fevral kuni Tokio shahrida o‘tkazilishi rejalashtirilgan.

1999-2001 yillar davomida Toshkentda Yaponiyaning xalqaro hamkorlik bo‘yicha agentligi (LSA) va Yaponiya tashqi savdo tashkilotining (JETRO) mintaqalararo vakolatxonalari hamda beg‘araz texnik yordam ko‘rsatish, ikkala tomon ishbilarmon va ijtimoiy doiralar vakillari o‘rtasida aloqalar o‘rnatish va gumanitar sohadagi hamkorlikni rivojlantirish borasidagi loyihalarni amalga oshirishga xizmat qiluvchi O‘zbekiston-Yaponiya markazi ochildi. O‘zbekistonda Yaponiya sarmoyasi ishtirokida ko‘plab yirik loyihalar hayotga tadbiq qilinmoqda. ―Mitsui, ―Mitsubisi, ―Itochu, ―Marubeni va boshqa shu kabi yirik yapon korporatsiyalarining vakolatxonalari ochildi. Iqtisodiyot yo‘nalishidagi so‘nggi muvafaqqiyatli hamkorlikning yorqin misollaridan biri sifatida Samarqand avtomobil zavodida ―Isuzu rusumli avtobus va yuk mashinalarining ishlab chiqarilayotganligini ko‘rish mumkin.

Yaponiyalik mutaxasislar bilan hamkorlikda bir qator infratuzilma loyihalari amalga oshirildi va foydalanishga topshirildi, xususan, bu boradagi ishlar qatorida ⁷yaqinda qurib bitkazilgan ―Toshguzar-Boysun-Qumqo‘rg‘on yangi temir yo‘l yo‘nalishini sanab o‘tish o‘rinlidir^.1 Ikki davlat o‘rtasida sarmoyalar kiritish bo‘yicha shartnomaviy-huquqiy asosni mustahkamlash ishlari davom etmoqda. 2009 yil sentyabr oyida ―Sarmoyalarni liberalizatsiya va o‘zaro himoya qilish hamda rag‘batlantirish to‘g‘risidagi‖ hukumatlararo kelishuv kuchga kirdi.

2010 yil aprelda Tokio shahrida ―Yaponiyalik hamkorlar uchun O‘zbekistondagi yangi sarmoyaviy imkoniyatlar mavzusidagi taqdimot marosimi bo‘lib o‘tdi va unda Yaponiya korporatsiyalari, vazirliklari, muassasalari va siyosiy doiralarining 400 nafardan ortiq vakillari ishtirok etdi.

O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasida 2010 yil may oyida Tolimarjon issiqlik elektr stansiyasini modernizatsiya qilishni moliyalashtirishga mo‘ljallangan 300 million AQSh dollari miqdoridagi mablag‘ ajratish borasidagi bitimning imzolanish generatsiyaning samaradorligini 30 foizdan 50 foizgacha oshirish hamda uglerodlar emissiyasini qisqartirish imkonini yaratadi.

2001 yil aprel oyidan boshlab O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aviaqatnovlarning yo‘lga qo‘yilishi xalqlarimizning yaqinlashuvi va mamlakatlarimiz o‘rtasidagi sayyohlar almashinuvining o‘sishiga xizmat qiluvchi omillaridan biri bo‘ldi. O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning 8-10 fevral kunlari Yaponiyaga amalga oshiriladigan rasmiy tashrifi davomida O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasidagi hamkorlikni chuqurlashtirish va kengaytirish masalalari, shuningdek, tomonlarni qiziqtirgan mintaqaviy va halqaro ahamiyatga molik masalalar muhokama qilinadi. Tashrif yakunlariga ko‘ra O‘zbekistonning Yaponiya bilan turli sohalardagi hamkorligini chuqurlashtirishga qaratilgan qator hujjatlar imzolanishi rejalashtirilgan.

O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning Yaponiyaga tashrifi ikki davlat o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli muvaffaqiyatli hamkorlikni yangi ufqlarining ochilishiga xizmat qiladi. O‘zbekiston va Yaponiya xalqlarining do‘stlik rishtalari hamda savdo va madaniy aloqalarining tarixi ko‘hna Buyuk Ipak yo‘li davriga borib taqaladi. Xalqlarimiz o‘rtasidagi ko‘p asrlarlik tarixga ega bo‘lgan yaqin aloqalar bugungi kunda davom etmoqda hamda ular O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasidagi samarali hamkorlikning muhim omili sifatida qolmoqda.

1991 yil 28 dekabrda Yaponiya O‘zbekiston mustaqilligini tan olgan kundan boshlab davlatlarimiz o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlar rivojiga asos solindi. 1992 yil 26 yanvarda diplomatiya munosabatlari o‘rnatilgan edi. Shundan e'tiboran O‘zbekiston Respublikasi va Yaponiya o‘rtasidagi munosabatlar sifat jihatdan yangi pog‘onaga ko‘tarildi va qator yuqori darajadagi uchrashuvlar mamlakatlarimiz o‘rtasida faol siyosiy muloqot olib borilayotganini tasdiqlaydi.

O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 2011 yil 8 - 10 fevral kunlari Yaponiyaga buyurgan rasmiy tashrifi ikki mamlakat o‘rtasidagi munosabatlarga yangi kuchli turtki berdi. Tashrif chog‘ida yuqori texnologiyalar sohasiga ixtisoslashgan yirik kompaniyalar bilan qator kelishuvlarga erishildiki, ular neft-gaz, kimyo, neft-kimyo, energetika, mashinasozlik, to‘qimachilik sanoati kabi mamlakatimiz iqtisodiyotining jadal rivojlanayotan sohalariga yapon texnologiyalari va sarmoyalarini jalb etishga yo‘naltirilgan.

Zamonaviy bosqichda har ikki davlat mintaqaviy va xalqaro ahamiyatga molik qator masalalarda bir-birini siyosiy jihatdan o‘zaro qo‘llab-quvvatlamoqda. Xususan, O‘zbekiston Yaponiyaning BMT Xavfsizlik Kengashi doimiy a'zoligiga qabul qilinishini ma'qullaydi. Yaponiya, o‘z navbatida, Prezident Islom Karimovning O‘rta Osiyoda yadro qurolidan xoli hududni yaratish bo‘yicha tashabbusini qo‘llab-quvvatladi. Bugun Yaponiya - O‘zbekiston Respublikasining yirik investorlaridan biridir. Neft-gaz sohasi, transport jabhasi, telekommunikatsiya, sog‘liqni saqlash, ta'lim, qishloq xo‘jaligi va boshqa tarmoqlardagi ustuvor loyihalarni ro‘yobga chiqarish uchun yotqizilgan moliyaviy mablag‘larning umumiy hajmi 2,3 milliard dollardan ziyodni tashkil etdi.

Davlat imtiyozli yena kreditlari yo‘nalishi bo‘yicha - 1,2 milliard dollardan ziyod, beg‘araz yordam yo‘nalishi bo‘yicha - 280 million dollardan ortiqroq, texnikaviy ko‘mak yo‘nalishi bo‘yicha 110 million dollardan ziyod, tijorat kreditlari yo‘nalishi bo‘yicha 720 million dollardan oshiq mablag‘ shular jumlasidandir.

Iqtisodiy hamkorlik bo‘yicha O‘zbekiston - Yaponiya va Yaponiya - O‘zbekiston qo‘mitalari savdo-iqtisodiy aloqalar rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shmoqda.

O‘zbekistonda yapon kapitali ishtirokida ko‘pgina yirik loyihalar muvaffaqiyat bilan hayotga tadbiq etilayotir. «Mitsui», «Mitsubishi», «Itochu», «Marubeni» singari va boshqa yirik yapon korporatsiyalarining vakolatxonalari ochilgan. Samarqand avtomobil zavodida «Isuzu» rusumli avtobuslar va yuk mashinalari ishlab chiqarilayotgani iqtisodiyot sohasidagi muvaffaqiyatli hamkorlikning yorqin misollaridan biri hisoblanadi.

Shuni ishonch bilan aytish mumkinki, barcha sohalarda yo‘lga qo‘yilgan ikki tomonlama munosabatlarning darajasi, O‘zbekiston va Yaponiya xalqlari o‘rtasidagi iliq va do‘stona aloqalar, o‘tgan davr ichida o‘zaro hamkorlik borasida erishilgan yuqori natijalar mamlakatlarimiz o‘rtasidagi diplomatiya aloqalarining yanada rivojlanishi, kengayishi va mustahkamlanishi uchun muhim asos bo‘lib xizmat qiladi.


Xulosa

Xulosa o`rnida shuni aytish joizki, jahondagi ko`plab rivojlanayotgan mamlakatlar Yaponiya iqtisodiyoti tajribasini, uning ―bosib o`tgan yo`llari‖ va bosqichlarini tahlil qilgan holda o`z mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanishida tatbiq qilgan. Jumladan, Tailand, Malayziya, Singapur, Indonеziya, Janubiy Korеya, Tayvan, Filippin kabi mamlakatlarda olib borilgan iqtisodiy islohotlar va dasturlarda aynan ―yaponiya tajribasi‖ning ba'zi jihatlaridan unumli foydalanilgan. Yaponiya XX asrning ikkinchi yarmida jahon xo`jaligida eng еtakchi mamlakatlar qatoridan munosib o`rin egalladi.

Yaponiya yuksak darajada rivojlangan mamlakatdir. U dunyo aholisining 2,4% va quruqlik yer maydonining 0,3% iga egaligiga qaramay, iqtisodiy potensiali jihatidan AQSH dan keyin ikkinchi o’rinni egallaydi. Uning yalpi ichki mahsuloti 5,46 trln. dollarga yetadi. Bu jahon ishlab chiqarishining 14,3 % ni tashkil qiladi. Mamlakat ichki yalpi mahsuloti hajmi aholi jon boshiga 34 ming dollardan oshadi. «Iqtisodiy mo`jiza» sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishda hukumatning kuchli nazorati ostida vujudga kеldi. Shuning uchun ham, mamlakat iqtisodiyotida davlat sеktori ustuvor hisoblanadi.

Yaponiya kema, avtomobil, traktor, maishiy xizmat ko`rsatish tеxnikalari, stanoklar, kompyuterlar, rangli tеlеvizorlar, vidеomagnitafonlar, elеktr-tеxnika asboblari,sanoat robotlari,optika asboblari, sun'iy ipak tolasini ishlab chiqarish, baliq ovlash bo`yicha bo’yicha dunyoda birinchi o’rinda, elektr energiyasi, kimyoviy tola, alyumin va mis eritish, neftni qayta ishlash bo’yicha esa ikkinchi o’rinda turadi. Yaponiya iqtisodiyoti tashqi savdoga juda bog’liq. Mamlakat o’ziga zarur paxta, jun, boksitning 100%, miss rudasi, neft, temir rudasining 99 % ini, toshko’mirning 82 % ini import orkali oladi. Yaponiya xalqaro savdoda AQSH va Yaponiyadan keyin uchinchi o’rinni egallaydi. Jahon eksportida qariyib 8,9 %, importda esa 6,3 % ulush uning hissasiga to’g’ri keladi. Dengiz mahsulotlarini olish bo’yicha Yaponiya dunyoda birinchi o’rinda turadi (12 mln. tonnaga yaqin). Yaponiya oltin valyuta zahiralari hajmi bo’yicha ham jahonda birinchi o’rinda turadi. Jahon bank aktivlarining 40% uning ulushiga to’g’ri keladi. Olti yapon banki jahonning o’n yirik banklari qatoriga kiradi. Yaponiya Uning to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalari 310 mlrd. dollardan ortiq bo’lib, bu jahon investitsiyasining qariyib 12,7 % ini tashkil qiladi.

Yaponiya dunyodagi eng yirik kredit beruvchi mamlakat bo’lib qolmoqda. Taraqqiyotga rasmiy ko’mak doirasida endi rivojlanayotgan mamlakatlarga imtiyozli iqtisodiy yordam ko’rsatish bo’yicha u dunyoda birinchi o’ringa chiqdi. Uning rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam ko’rsatishga ajratilgan ularning mablag’i hajmi yiliga taxminan 11 mlrd. dollardan ortadi.

Ilm – fan va tajriba – konstruktorlik (NIOKR)ga harajatlari bo’yicha Yaponiya AQSH dan keyin ikkinchi o’rinni egallaydi. Hozirgi kunda NIOKRga xarajatlar mamlakat ichki yalpi mahsulotda 4% dan ko’proqni tashkil etadi. Jahonda ro’yxatga olingan jami patentlarning 40% yapon patent boshqarmasi ulushiga to’g’ri keladi. Yaponiyada Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) jahonning juda ko’p mamlakatlariga boshqaruvchi kadrlar menejerlar tayyorlab beradigan Universiteti joylashgan.