№10. Ma’ruza. Mavzu: Keramik materiallar va buyumlar tarkibi va xossalari

Plastiklik – loyning tashqi kuchlar ta’sirida yorilmasdan berilgan shaklni olish va shu shaklni saqlab qolish xususiyatidir. Giltuproqdan tayyorlanadigan buyumlarning qoliplanish imkoniyatlari shu xossaga asoslangan.
Quruq giltuproq suv bilan aralashganda suvning molekulalari giltuproqni tashkil qiladigan minerallarning zarrachalariga singib, ularning sirtida suvning yupqa qavatlarini hosil qiladi va giltuproq zarralari ko‘pchiydi. Bu suv qavatlari loyning siljish xususiyatini oshiradi va u yaxshi qoliplanadigan plastik xususiyatga ega bo‘ladi.
Plastiklik darajasi giltuproqning mineralogik tarkibiga, zarralarining katta kichikligi va shakliga bog‘liq. Giltuproqning plastikligi qancha yuqori bo‘lsa, yaxshi qoliplanadigan loy tayyorlash uchun shuncha ko‘p suv talab qilinadi va shu loydan tayyorlangan buyumlarning havo­da kirishishi shuncha katta bo‘la­di. Plastiklik ko‘rsatgichi plastiklik soni orqali quyidagi formula bilan ifodalanadi:
,
bunda W₀ va W_yo – mos ravishda oquvchanlik va yoyiluvchanlik chegarasidagi namlik, %.
Plastiklik soni loyning plastik holatini saqlanib qoladigan namliklar intervalini belgilaydi. (2.2-rasm)
Plastikligiga ko‘ra giltup­roqlar 3 guruhga bo‘lingan:
1) Juda plastik giltuproq – Pl >15, bularning suv talabchanligi 28% dan ko‘p bo‘lib, havoda kirishishi 10-15%.
2) O‘rtacha plastikli giltup­roq – Pl 7-15, suv talabchanligi 20-28%, havoda kirishishi 7-10%.
3) Kam plastikli giltuproq – Pl<7 suv talabchanligi 20% dan kam, havoda kichrayishi 5-7 %.
Juda plastik giltuproqdan tayyorlangan buyumlar quritish va pishirish jarayonida hajmida kichrayadi, yoriladi, defor­matsiyalanadi. SHuning uchun faqat shu tuproqlarni ishlatib bo‘lmaydi. Kam plastik (orik) giltuproqlar ham ishlatishga noqulay, chunki ulardan tayyorlangan loyni qoliplash qiyin. SHuning uchun odatda, keramik buyumlar ishlab chiqarishda giltup­roqning plastikligini boshqarishga to‘g‘ri keladi. Giltuproq­ning plastikligi katta bo‘lsa, qo‘shimchalar qo‘shish, yoki kam plastik tuproqlar bilan aralashtirish mumkin.