10-mavzu: Ekinlarni almashlab ekish (2 soat) Reja

3-jadval
Paxta-beda-don almashlab ekishning 8-dalali tizimi.

№	1	2	3	4	5	6	7	8
1	B+D	B	B	P	P	P	P	D
2	B	B	P	P	P	P	D	B+D
3	B	P	P	P	P	D	B+D	B
4	P	P	P	P	D	B+D	B	B
5	P	P	P	D	B+D	B	B	P
6	P	P	D	B+D	B	B	P	P
7	P	D	B+D	B	B	P	P	P
8	D	B+D	B	B	P	P	P	P

Bu tizimda beda 27,5%, paxta-50%, don 12,5% tashkil etadi. Bu yerda don yig’ishtirib olingach takroriy ekinlarni ekish ko’zda tutilad
4-jadval
Paxta-beda-don almashlab ekishning 6-dalali tizimi.

№	1	2	3	4	5	6
1	B+D	B	P	P	P	D
2	B	P	P	P	D	B+D
3	P	P	P	D	B+D	B
4	P	P	D	B+D	B	P
5	P	D	B+D	B	P	P
6	D	B+D	B	P	P	P

Paxta-50%, beda-33,3%, don-16,7%
Bu tizimlarning ikkalasi ham ko’proq sho’rlangan, sho’rlanishga moyil bo’lgan yerlarga mos keladi, g’o’za bir maydonda 3-4 yildan ortiqroq eqilmaydi, tuproqning fizik, ximik xususiyatlarining pasayish holatlari kuzatilmaydi.
Paxta-g’alla almashlab ekish tizimi qo’yidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin (5-6 jadval).
5-jadval
Paxta-g’alla almashlab ekishning 3-dalali tizimi

№	1	2	3
1	G’	P	P
2	P	P	G’
3	P	G’	P

Paxta-66,7%, G’alla 33,3%.
6-jadvali
Paxta-g’alla almashlab ekishning 4-dalali tizimi

№	1	2	3	4
1	G’	P	P	P
2	P	P	P	G’
3	P	P	G’	P
4	P	G’	P	P

Paxta-75%, G’alla-25%.
Shu narsani qayd etmoq kerakki, paxta-g’alla almashlab ekishda paxta-beda-don almashlab ekishga nisbatan paxtaning umumiy salmog’i birmuncha baland bo’lganligi uchun ham undan olinadigan yalpi paxta mahsuloti ham (100 gektarga nisbatan) yuqori bo’ladi. Bu esa uning iktisodiy tomondan yuqori bo’lishini ko’rsatadi. Lekin, tuproqning unumdorligini saqlab qolish tadbirlarini ko’rishni ham taqoza etadi.
Almashlab ekishni qo’llash uchun yer massivi malum sondagi dalalarga bo’linadi va shu uchastkada yetishtirilayetgan ekinlar har bir dalaga navbat bilan ekiladi.
Ekinlarni tartib bilan, belgilangan sxemada har bir dalaga ekish uchun ketgan vaqt almashlab ekish rotasiyasi yoki rotasiya davri deyiladi. Rotasiya davri dalalar soniga teng bo’ladi. Ekinlarni rotasiya davrida yillar va dalalar bo’yicha joylashtirish rejasi rotasiya jadvali deyiladi. Ekinlar guruhining ruyxati va ularning navbatlanishi almashlab ekish tizimi (sxemasi) deyiladi. Masalan 3:7 (3 dala beda, 7 dala paxta). Almashlab ekishda ekinlar har yili yoki bir necha yilda almashinishi mumkin. Masalan, 10 dalali 3:7 tizimdagi g’o’za-beda almashlab ekishda g’o’za bitta dalada 7 yil o’stiriladi, beda esa 3 yil, 10 dalali 1:2:1:2:1:3 tizimidagi g’o’za-don almashlab ekishda g’o’za bitta dalada 2-3 yil, don esa bir yil ekiladi yoki 1:3 g’o’za-don almashlab ekishda g’o’za-bitta dalada 3 yil, don bir yil ekiladi.
XULOSA
Almashlab ekishda, ekinlar yillar davomida dalalar bo’icha yuqori agrotexnik sharoitda tuproq unumdorligini yaxshilash va ekinlar hosildorligini oshirish maqsadida to’g’ri navbatlab ekiladi. Almashlab ekishda olinadigan mahsulotlarning turiga qarab dala, yem-xashak va maxsus turlarga bo’linadi va ular tuproqni fizik xususiyatlarini yaxshilaydi, yer osti suvlarini sathini pasaytirib tuproqlarni sho’rlanishini oldini oladi, har xil kasallik va zararkunandalarni yo’qotadi, ko’plab organik massa qoldirib, tuproq unumdorligini oshiradi hamda undan keyin ekiladigan ekinlaridan yuqori va sifatli hosil yetishtirishni ta’minlaydi.
Nazorat uchun savollar
1.Almashlab ekish deb nimaga aytiladi va uning ahamiyati qanday?
2.Almashlab ekishning qanday tiplarini bilasiz?
3.Dehqonchilikda a.e. qanday turlari qo’llaniladi?
4.Sabzavotchilikda qanday almashlab ekish tizimlari qo’llaniladi?
5.Paxtachilikda qo’llaniladigan a.e. tizimlari qanday?
6. A.E. dalasidagi bedaning qanday agrotexnik va xo’jalik ahamiyati bor?
7. Almashlab ekish rotasiyasi nima va uni izohlab bering?
5.Almashlab ekish tizimi deganda nimani tushinasiz va a.e. ni qanday tizimlarini bilasiz?