10-mavzu: Endokrin tizim. Reja

Epifiz (epiphysis) bosh miya to‘rt do‘mboqchasining yuqori do‘mboqchalari orasida joylashgan endokrin funksiyasiga ega bo‘lgan kichik nerv tuzilma. Oyoqchasi bilan uchinchi miya qorinchasiga tutashadi. Cho‘zinchoq yoki sharsimon shakllarda uchraydi. Uning og‘irligi katta odamlaida 0,2 g, uzunligi 8-15 mm, kengligi 6-10 mm, qalinligi 6-10 mm bo‘ladi.Umurtqali hayvonlarning barchasida kuzatilgan, lekin baliqlarda, amfibiya va reptiliyalarda kam, sut emizuvchilarda hamda odamlarda yaxshi rivojlangan. Epifiz tarkibida ikki xil hujayra tafovut qilinadi: 1) parenxima hujayrasi-panealotsitlar;
2) glial hujayralari.
Hozirgi vaqtda ma’lum bo‘lishicha, bezda seratonin hosil bo‘lib, u epifizning o‘zida melatoninga aylanadi.
Seratonin yoki 5-oksitripamin umurtqalilarning boshqa a’zolarida ham ishlab chiqarilishi ma’lum bo‘ldi. Masalan, bosh miyada, ichaklar devorida va talokda eng ko‘p epifiz bezida ishlab chiqariladi. Pinealotsitlar kunduzi seratonin ishlab bersa, kechasi undan melatonin hosil bo‘ladi. Seratonin arteriya tomirlarini toraytirib, qon bosimini oshiradi. Tomirlar torayib, qon bosimi oshgan vaqtda seratonin yurak ishini sekinlashtirib, bosimni pasaytiradi. Seratonin ichaklar peristaltikasini tezlashtiradi hamda gipofizning orqa bo‘lagida sintezlanadigan vazopressin gormoni chiqishini ham oshiradi. Impulsni bir neyrondan ikkinchi neyronga o‘tishida adrenalinga o‘xshab media-torlik vazifasini ham o‘taydi.
Melatonin maxsus ferment ishtirokida seratonindan hosil bo‘ladi. Melatonin melanoforlarga, ya’ni ba’zi hujayralar terisida uchraydigan maxsus pigment hujayralariga faol ta’sir qiladi. U o‘zining ta’siri bilan intermedinga qarama-qarshi bo‘lgani uchun terini oqartiradi.
Melatonin gipofiz ishlab beradigan follikul stimullovchi va lyutenlovchi gormonlar sintezini hamda urug‘don rivojlanishini sekinlapgshradi.
Qalqonsimon bez (glandula thyreoidea) hiqildoqning shu nomli tog‘ayi oldida joylashadi. Bez pastdan uzuksimon tog‘ay va kekirdakning 3-4 tog‘ay halqalarini oldidan va yon tomonlaridan qalqon shaklida qoplab turadi. Qalqonsimon bez og‘irligi katga yoshdagi odamlarda 30-50 gr ni tashkil etadi. Bezning ko‘ndalang o‘lchami katta yoshdagi odamlarda 50-60 mm, qalqonsimon bez bo‘laklarining balandligi 50 mm atrofida bo‘ladi. Bez bo‘yinchasining balandligi 5-15 mm, qalinligi 6-8 mm bo‘lib, kekirdakning II-III tog‘ay halqalari sohasida joylashadi.
Buqoq kasali bo‘yicha endemik hisoblangan vohalarda yashovchilar uchun normal hajmi ko‘proq hisoblanadi. Bez o‘ng va chap bo‘laklaridan hamda ularni tutashtirib turuvchi oraliq qismidan tashkil topgan. Ko‘pchilik odamlarda (60-70 %) bez bo‘yin qismidan yuqoriga qarab o‘sib chiqqan o‘sig‘i kuzatiladi, bunga uning piramida qismi deb ataladi.
Qalqonsimon bez tashqi tomonidan shakllangan biriktiruvchi to‘qimadan iborat kapsula bilan o‘ralgan bo‘ladi. Kapsula bez ichiga o‘sib kirib, uning ichini bo‘lakchalarga bo‘ladi. Har bir bo‘lakchasi har xil katta kichik pufakchalardan tashkil topgan bo‘lib, ularga follikul nomi berilgan. Follikul bezning struktur va funksional birligi hisoblanadi. Qalqonsimon bez boshqa bezlarga nisbatan qon tomirlarga boy kapillyar tomirlar har xil follikulni to‘rsimon shaklda o‘rab oladi. Masalan, itlar organizmida oqayotgan qonning hammasi bu bez orqali bir sutkada 16 marta aylanib oqib o‘tadi. Follikullar devori bir qavatli ti-reoid hujayralar bilan qoplangan bo‘lib, bo‘shlig‘ida kolloid moddasi joylashadi. Tireotsit hujayralari va kolloid moddasida funksional o‘zgarishlar bo‘ladi. Follikullar oralarida follikullararo hujayralar joylashadi. Ulardan yangi follikullar rivojlanadi. Qalqonsimon bez funksiyasi gipofizning tireotrop gormoni vositasida boshqarilib turadi.
Qalqonsimon bezining asosiy gormonlari tarkibiga yod tutuvchi tiroksin va triyodtironin gormonlari kiradi. Qalqonsimon bez tireod hujayralari qondagi yod moddasdni yig‘ib olish xususiyatiga ega. Bez tarkibidagi yod butun organizmdagi yodning 36% ini tashkil etadi. Qalqonsimon bez hujayralarining sekretor sikli murakkab jarayon bo‘lib, u gormonlarni hosil qilish va to‘plash hamda ularni bezdan yana qonga chiqarib berish kabi ikki bosqichni o‘taydi. Bu bosqichlar bir nechta fazalarni o‘z ichiga oladi. Dastlab hujayra tarkibida yod tutuvchi murakkab tuzilishiga ega tireoblogulin moddasi hosil bo‘ladi. So‘ng bu modda hujayralardan follikul bo‘shlig‘iga chiqariladi.
Birinchi bosqichda gormonlar sintezi uchun zarur moddalardan aminokislotalar, monosaxaridlar, yog‘ kislotalari, mineral tuzlar va yodidlar xom ashyo sifatida qondan bez hujayralariga yig‘ib olinadi. Keyingi fazalarning dastlabki qismida tirotsit hujayralari tarkibida qabul qilingan aminokislotalardan tiroglobin oqsili sintezlanadi. Keyinchalik bu oqsil molekulasiga karbonsuvli qismi birikadi. Oxiri tiroglobulinga yod atomlari birikib hosil bo‘lgan sekret materiali hujayralardan miokrin sekretsiyasi yo‘li bilan follikul bo‘shlig‘idagi kol-loidga chiqariladi. Ikkinchi bosqichda kolloid moddaning tireotsitlar tomonidan qayta so‘rilishi (reabsorbsiya), tireoglobulinning parchalanishi va hosil bo‘lgan tiroksin va triyodtironin gormonlarini qonga chiqarish jarayoni sodir bo‘ladi.
Qalqonsimon bez gormonlari organizmning o‘sishida, rivojlanishida unda oqsillar, uglevodlar, yog‘lar, karbon suvlar va tuzlar almashinuvida katta ahamiyatga ega. Bez gormonlari energiya almashinuviga, nerv tizimi, yurak va jinsiy bezlar faoliyatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Qalqonsimon bezda hosil bo‘ladigan tiroksin, triyodtironin va boshqa yodli birikmalar oksidlanish jarayonini jadallashitirib, oqsillar almashinuvini tezlashtiradi. Ayniqsa hujayralar mitoxondriyalarida oksidlanish jarayonini jadallashtirib, energiya almashinuvini kuchaytiradi.
Bez gipofunksiya holatida qonda gormonlar mikdori kamayadi, asosiy modad almashinuvi susayadi, organizmda ortiqcha suv, tuz yig‘ilib qoladi. Oqibatda teri ostida shishlar paydo bo‘ladi. Organizmda kalsiy moddasi kamayadi, jinsiy faoliyat pasayadi. Yoshlarda o‘sish va rivojlanish jarayoni keskin pasayadi. Natijada gipotirioz kasalligining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Bunday holatlarda bo‘y o‘smaydi, balog‘atga yetish to‘xtaydi, odamda akl bitmaydi. Bunday kasallik miksederma deb ataladi. Miks-shilliq modda, derma-teri, ya’ni teri ostida ko‘plab suv yig‘ilishi natijasida teri osti shishi paydo bo‘ladi. Organizmda yod kamchilligi paytida bo‘qoq kasalligi avj oladi. Bunday holatlarda to‘qimaning yod ishlab berish jarayoni pasayib ketganligi tufayli bez gipertrofiyaga uchraydi, ya’ni kattalashadi. Bunda bezdan aj-ralayotgan gormonlarning mikdori kamayib ketadi, chunki uning sintezlanishi uchun yod yetishmaydi.
Bunday holatlarda to‘g‘ri diagnoz qo‘yish, ya’ni kasalni o‘z vaqtida to‘g‘ri aniklab olib, kasalni kerakli dorilar bilan davolasa, kasal butunlay sog‘ayib ketishi mumkin. Yetarli gormonlar asta-sekin yuborilganda oqsillar, yog‘lar va utlevodlar tez parchalanib ko‘plab sarflanadi. Natijada siydikda nitrat kislotasi mochevina shaklida chiqadi. Qalqonsimon bez gormonlaridan tiroksin yuborilganida, organizmdagi yog‘ depolaridagi yog‘lar mikdori kamayishi tezlashadi, qonda qand mikdori biroz ko‘payadi. Diurez, ya’ni suyuq moddaning chiqishi kamayadi. Natijada organizm vazni kamayib, oza boshlaydi. Kasallikni gormonlar bilan davolashda nihoyatda ehtiyot bo‘lishning asosiy sababi gormonlarning kam miqdori ham boshqa a’zolarga salbiy ta’sir ko‘rsatiish mumkin.