10-Мавзу. Тадбиркорлик молиявий хавфсизлиги Тадбиркорлик субъектлари фаолиятида учрайдиган молиявий рисклар

10-Мавзу. Тадбиркорлик молиявий хавфсизлиги


1. Тадбиркорлик субъектлари фаолиятида учрайдиган молиявий рисклар
2. Тадбиркорлик субъектларининг молиявий хавфсизлигини таъминлашнинг универсал тизимини шакллантиришга концептуал ёндашув
3. Тадбиркорлик субъектлари таҳдидларининг молиявий рискларини тизимлаштиришнинг илмий ва амалий механизмлари ва омилларини ишлаб чиқиш


1. Тадбиркорлик субъектлари фаолиятида учрайдиган молиявий рисклар
Тадбиркорлар ўз фаолияти давомида нафақат молиявий хавфсизликка таҳдидларга, балки уларнинг ­пайдо бўлиш вақти ва жойига кўра фарқ қилувчи жуда кўп турли хил хавф-хатарларга, уларнинг ҳажмига таъсир қилувчи ташқи ва ички омилларнинг комбинатсиясига дуч келишади.
Илмий адабиётларда тадбиркорлик хатарларининг жуда кўп таснифлари мавжуд ­, аммо, афсуски, ягона, умумий қабул қилингани йўқ. И.Т. Балабанов томонидан таклиф қилинган хавфларнинг энг кенг тарқалган таснифини кўриб чиқамиз. (1-расм) ва молиявий рискларнинг умумий рисклар тизимидаги ўрнини аниқлаймиз.
Ушбу таснифнинг афзаллиги, биринчидан, барча рисклар маълум бир мантиқий тизимда тақдим этилади; иккинчидан, хавф таснифи белгилари муваффақиятли танланади.
Шундай қилиб, рискларнинг оқибатларига қараб, улар иккита катта гуруҳга бўлинади: соф ва спекулятив. Соф рисклар салбий ёки нол ­натижа ­олиш имкониятини билдиради . Спекулятив рисклар ижобий ва салбий натижаларни олиш имкониятида ифодаланади.
Кўриниб турибдики, молиявий рисклар спекулятив рисклар сифатида таснифланади ­ва иккита катта гуруҳга бўлинади:
пулнинг харид қобилияти билан боғлиқ рисклар; инвестицион рисклар.

1-расм. Тадбиркорлик хатарларининг таснифи

Корхонанинг молиявий ҳолатига таъсир қилиш даражасига қараб, мақбул, танқидий ва ҳалокатли рисклар ажратилади. Қабул қилинадиган хавф учун одатда корхона томонидан тўлиқ фойда йўқотиш таҳдиди олинади. Критик хавф йўқотиш билан боғлиқ­ кутилаётган даромадни қабул қилиш. Энг хавфлиси - бу ­бутун мулкни йўқотиш ва корхонанинг банкрот бўлишига олиб келадиган ҳалокатли хавф.

Ушбу тасниф доирасида ­молиявий рискнинг қуйидаги турлари ажратилади: кредит, фоизлар, валюта, йўқолган фойда, инвеститсиялар, солиқлар:
- кредит - корхона томонидан асосий қарз ва у бўйича фоизларни тўламаслик хавфи;
- фоиз - кредит қийматининг ошиши билан боғлиқ йўқотишлар хавфи ;­
- валюта - айирбошлаш ва турли ташқи иқтисодий оператсияларни амалга оширишда реал йўқотишларга олиб келадиган валюта курсининг ўзгариши хавфи ;­
- йўқотилган фойда хавфи - ­бирон бир ҳодисанинг амалга оширилмаслиги ёки иқтисодий фаолиятнинг тўхтатилиши натижасида билвосита зарар ёки фойданинг этишмаслиги эҳтимоли;
- инвеститсиялар - бу молиявий ресурсларни жорий айланмадан четлаштириш эҳтимоли . ­Келажакда улар йўқотишлар ёки кутилганидан камроқ фойда келтиради. Молиявий хавфнинг ушбу кичик тури муқаррар, чунки бугунги кунда жамғармаларни инвеститсиялаш орқали у ёки бу турдаги активларни харидор келажакда фаровонликни мустаҳкамлаш умидида моддий неъматларнинг бир қисмини рад этади;
- солиқ таваккалчилиги қуйидаги хавфларни ўз ичига олади: ­солиқ имтиёзини олишнинг мумкин эмаслиги; солиқ қонунчилигидаги ўзгаришлар; солиқ ходимлари учун индивидуал ечимлар муайян имтиёзлардан фойдаланиш ёки муайян санктсияларни қўллаш имконияти тўғрисида .
Хавфнинг таркибий хусусиятларининг мазмунига кўра аниқланган хавфларнинг умумий таснифлари хавфларни қуйидаги мезонлар бўйича тақсимлашни назарда тутади:
хавф характеристикасига кўра;
хавфга дучор бўлиш хусусиятларига кўра ;
­заифлик хусусиятларига кўра; бошқа рисклар билан ўзаро таъсир қилиш хусусиятларига кўра;
хавф ҳақидаги мавжуд маълумотларнинг хусусиятларига кўра; хавфнинг катталиги бўйича;
хавф билан боғлиқ харажатларнинг хусусиятларига кўра.
Хавф тавсифи бўйича таснифлаш мезонлари.
Хавф билан боғлиқ бўлган хавф даражасининг характеристикаси, яъни объектнинг тури, зарарнинг табиати ва салбий оқибатларнинг ўзига хос хусусиятлари ўрганилаётган хавфнинг муҳим хусусиятларини белгилайди. Бу ­омиллар таваккалчиликни суғурталаш тартиб-қоидаларини таҳлил қилишда риск менежери нима билан шуғулланишини аниқлайди. Ҳар қандай қарор қабул қилишдан олдин, нима ёки ким хавф остида эканлигини аниқлаш керак (объект тури бўйича таснифлаш); объектга этказилган зарар қандай хусусиятга эга (зарар сабаби ва хусусиятига кўра таснифи); ушбу турдаги зарарнинг маълум бир объект учун қанчалик типик эканлиги (салбий оқибатларнинг типиклигига кўра таснифлаш).
Объект тури бўйича таснифлаш:
- мулк билан. Бундай таваккалчиликлар осонликча ­пул билан ифодаланади. Баҳолаш моддий ва номоддий активлар шаклидаги мулкнинг реал қийматидан келиб чиққан ҳолда амалга оширилади;
- даромад билан. Бу рисклар келажакда мумкин бўлган даромад олиш учун бир-бирини истисно қилувчи муқобилларни таққослаш асосида баҳоланади;
- ходимлар билан. Бу рисклар иқтисодий ­характерга эга эмас, шунинг учун уларни пул кўринишида баҳолаш қийин. Амалда бундай баҳолаш салбий молиявий оқибатлар ҳажми билан чекланади;
- масъулият билан. Ушбу рисклар ­касбий фаолият ёки хавфни баҳолаш вақтида номаълум бўлган кутилмаган ҳодисалар натижасида юзага келадиган жавобгарлик билан белгиланади.
Зарар сабаблари ва табиатига кўра таснифлаш:
- табиий - табиий офатлар ва табиий ­офатлар (сув тошқини, зилзилалар, иқлимий офатлар) натижасида юзага келган;
- техник - техник ва технологик тизимларнинг ишлаши оқибатлари (ёнғинлар, ишлаб чиқариш технологиясидаги ўзгаришлар, лойиҳа ҳужжатларидаги хатолар);
- инсон омили билан боғлиқ хавфлар - бу ­ходимларнинг ҳаракатлари билан боғлиқ хавфлар (бахтсиз ҳодисалар, ходимларнинг хатолари, ногиронлик, ўлим, ишдан бўшатиш);
- иқтисодий фаолият билан боғлиқ рисклар - бу иқтисодий ­жараёнларнинг олиб борилиши ва натижалари билан бевосита боғлиқ бўлган хавфлар. Булар менежерларнинг қарорларига боғлиқ бўлган тижорат рисклари (ишлаб чиқариш, транспорт, савдо) ва менежерлар қарорларига боғлиқ бўлмаган бозор рисклари (валюта, инфлятсия);
- сиёсий иқтисодий сиёсат, хусусан солиқ, давлат томонидан тартибга солиш, қонун билан белгиланади;
- ижтимоий хавфлар салбий ижтимоий ҳодисаларнинг юзага келишини назарда тутади ­: жиноят, объектлар хавфсизлигини бузиш.
Одатда салбий оқибатларга кўра таснифлаш:
- фундаментал риск - маълум ­объект ёки вазиятга хос бўлган мунтазам хавф, бу хавфга таъсир қилиш юқори;
- спорадик хавф, яъни камдан-кам ҳолларда юзага келадиган, паст эҳтимоллик билан амалга ошириладиган тартибсиз хавф.
Хавфга дучор бўлиш хусусиятларига кўра таснифлаш мезонлари хавф ўзини намоён қиладиган натижаларнинг хусусиятлари қандай эканлигини аниқлаш имконини беради (натижаларнинг ўзига хос хусусиятлари бўйича таснифлаш);
хавф ­ички ёки ташқи шароитлар туфайли юзага келган бўлса (хавфларнинг пайдо бўлиш жойи бўйича таснифлаш);
зарарнинг бошланғич ҳодисага қандай боғлиқлиги (зарарнинг бошланғич ҳодисага боғлиқлик даражасига кўра таснифи);
хавфни амалга оширишдан ким жабр кўради (хавф юкини тақсимлаш хусусиятига кўра таснифлаш); хавф қандай даражада юзага келади (хавфнинг юзага келиши даражасига кўра таснифлаш).
Муайян натижалар бўйича таснифлаш:
- соф риск, бунда барча натижалар, мавжуд вазиятни сақлаб қолишдан ташқари, салбий оқибатлар билан боғлиқ;­
- спекулятив - натижалари салбий ва ижобий оқибатлар билан боғлиқ бўлган хавф .­
Хатарларнинг пайдо бўлиш жойига кўра таснифи:
- ички рисклар, яъни ­ўрганилаётган корхона ишини ёки унинг фаолиятини ташкил этиш билан боғлиқ бўлган ва компания раҳбариятининг таъсирига тушиши мумкин бўлган хавфлар;
- ташқи шароитлар билан белгиланадиган ташқи ­.
Зарарнинг бошланғич ҳодисага боғлиқлик даражасига кўра таснифи:
- бирламчи - бу нохуш ҳодисанинг бошланиши билан бевосита боғлиқ бўлган хавфлар ;­
- нохуш ҳодисанинг оқибатлари билан боғлиқ иккиламчи рисклар .­
Хавф юкини тақсимлаш хусусиятига кўра таснифлаш:
- бир томонлама - нохуш ҳодисанинг салбий оқибатлари ­бир субъектга тааллуқлидир;
- икки томонлама - нохуш ҳодисанинг салбий оқибатлари икки субъектга таъсир қилади;­
- кўп томонлама - субъектлар гуруҳи нохуш ҳодисанинг салбий оқибатларидан азият чекиши мумкин ;­
Хавф даражаси бўйича таснифлаш:
- маъмурий-иқтисодий тузилмалар даражасида юзага келадиган хавфлар ­;
- таркибий бўлинмалар даражасида юзага келадиган рисклар;
- битта иш жойи даражасида юзага келадиган хавфлар.
Заифлик хусусиятларига кўра таснифлаш мезонлари ­хавфнинг қанчалик интенсив намоён бўлишини аниқлаш имконини беради. Заифлик даражасини текширишда менежер қуйидаги саволларга жавоб бериши керак:
хавф қайси даврда ишлайди (вақт омилини ҳисобга олиш даражасига кўра таснифлаш);
вақт ўтиши билан хавф қандай ўзгаради (вақт давомида заифлик бўйича таснифлаш).
Вақт омилини ҳисобга олиш даражасига кўра таснифлаш:
- доимий рисклар - вақт ­чегаралари бўлмаган рисклар;
- шошилинч хавфлар - бу рисклар чекланган вақт учун амал қилади ­. Бу эрда узоқ муддатли ва қисқа муддатли хавфлар мавжуд.
Заифликнинг вақтга боғлиқлиги бўйича таснифлаш:
- статик рисклар - вақтга боғлиқ эмас, ­исталган вақтда ўзини намоён қилиши мумкин;
- динамик рисклар - вақт ўтиши билан ўзгариб туради, бунда боғлиқлик тури ва даражаси баъзи омиллар билан белгиланади, ­масалан, талабнинг мавсумийлиги.
Бошқа хавфлар билан ўзаро таъсир қилиш хусусиятларига кўра таснифлаш мезонлари.
Амалда рисклар алоҳида эмас, балки жамланган ҳолда юзага келади. Баъзи ҳолларда хавфлар ўзаро боғлиқлиги асосий жиҳатдир, чунки хавфлар бир-бирини кучайтириши ва заифлаштириши мумкин. Бошқа рисклар билан ўзаро таъсирни таҳлил қилиш ­хавфнинг ўзига хослигини аниқлашни ўз ичига олади (хавфнинг тарқалиш даражаси бўйича таснифлаш); ушбу хавф қанча объектларга таъсир қилади (турли объектларга таъсир қилиш хусусиятига кўра таснифлаш); хавфни диверсификатсия қилиш орқали камайтириш мумкинми (хавфни диверсификатсия қилиш даражасига кўра таснифлаш).
Хавфнинг тарқалиш даражасига кўра таснифи:
- оммавий рисклар бир хил турдаги объектларнинг кўплиги учун характерлидир;
- алоҳида объектлар билан боғлиқ ноёб хавфлар.
Турли объектларга таъсир қилиш хусусиятига кўра таснифлаш:
- умумий хавф - турли хил объектларга таъсир қилувчи, баъзан бошқа характердаги салбий оқибатларга олиб келадиган хавф;
- хусусий риск - муайян объектга таъсир қилувчи хавф ёки
юз.
Хатарларни диверсификатсия қилиш даражасига кўра таснифлаш:
- диверсификатсион риск - ­қайта тақсимлаш ва ажратиш йўли билан камайтириш мумкин бўлган хавф;
- бу диверсификатсия орқали камайтириш мумкин бўлмаган хавф.
хавф маълумотларининг хусусиятларига кўра таснифлаш мезонлари .­
Хатарларни суғурталашда ахборот таъминоти масаласи асосий ҳисобланади. Хавфни баҳолаш мумкинми ёки йўқлигини, зарур маълумотларнинг мавжудлигини аниқлаш муҳим ( ­хавфни башорат қилиш даражаси бўйича таснифлаш);
қандай маълумотлар ва қай даражада мавжуд, ахборот қанчалик ишончли (ахборот турлари бўйича тасниф).
Хатарларни башорат қилиш даражаси бўйича таснифлаш:
- иқтисодий назария ва иқтисодий амалиётдан башорат қилиш мумкин бўлган, лекин уларнинг пайдо бўлиш моментини олдиндан айтиб бўлмайдиган, башорат қилинадиган рисклар ;­
- олдиндан айтиб бўлмайдиган хавфлар, улар ҳақида ҳали ҳеч нарса маълум эмас, шунинг учун уларнинг таъсир доирасини ва зарар миқдорини баҳолаш мумкин эмас.
Ахборот турлари бўйича таснифлаш:
- миқдорий, яъни ­маълум кўрсаткичларнинг рақамли қийматлари кўринишида ифодаланган;
- маълум бир объект ёки жараён тўғрисида тавсиф ёки мулоҳазаларни акс эттирувчи сифатли.
Хатарларни таснифлаш мезонлари ­тегишли хавфни қандай даволаш кераклиги учун жуда муҳимдир. Хавфнинг катталиги тушунчаси иккита хусусиятни мувофиқлаштирилган таҳлил қилишни ўз ичига олади - юзага келиш частотаси (зарарнинг пайдо бўлиш частотаси бўйича тасниф) ва зарар миқдори (зарар миқдори бўйича тасниф).
Зарар кўриш частотаси бўйича таснифлаш:
- юзага келишнинг паст частотаси , яъни юзага келиш эҳтимоли билан тавсифланадиган кам учрайдиган хавфлар ;­
- ўртача юзага келиш эҳтимоли билан тавсифланган ўрта частотали рисклар ;­
- юзага келиш эҳтимоли юқори бўлган тез-тез учрайдиган хавфлар.
Зарар миқдори бўйича таснифлаш:
- кичик хавфлар, улар учун максимал зарар кичик бўлганлар;
- ўртача хавфлар, уларнинг максимал зарари корхона учун ўртача қиймат сифатида тавсифланади ;­
- юқори максимал зарар билан юқори хавф;
- фавқулодда катта максимал зарар билан тавсифланган ҳалокатли хавфлар.
Хавф билан боғлиқ харажатларнинг хусусиятларига кўра таснифлаш мезонлари . ­Молиявий риск пул шаклида ифодаланиши ёки молиявий йўқотишларни бевосита тавсифлаши керак. Шунинг учун харажатларни таҳлил қилиш катта аҳамиятга эга. Таснифлашда мумкин бўлган молиявий оқибатларнинг табиати қандай бўлган саволларга жавоб бериш керак (мумкин бўлган молиявий оқибатларга кўра таснифлаш); тегишли харажатларни ким қоплаши керак (харажатларни тақсимлаш хусусияти бўйича таснифланади).
Мумкин бўлган молиявий оқибатларга кўра таснифлаш:
- тўғридан-тўғри зарар, бу молиявий ресурсларнинг бевосита йўқолишини англатади;
- даромаднинг ­камайиши, оператсион харажатларнинг ошиши ёки нохуш ҳодисанинг узоқ муддатли оқибатлари билан боғлиқ билвосита йўқотишлар.
Харажатларни тақсимлаш хусусияти бўйича таснифлаш:
- индивидуал юридик ёки жисмоний шахсларнинг шахсий харажатлари;
- бутун жамият томонидан амалга оширилган давлат харажатлари.
Кўп сонли тасниф мезонларини кўриб чиқиш зарурати ­молиявий хавфга қандай омиллар ва қандай таъсир қилишини аниқлашга уриниш билан боғлиқ. “Хавф” тушунчасининг мураккаблигини ҳисобга олиб, бундай таҳлил зарур. Бироқ, амалда ҳар доим ҳам бир нечта мезонларга кўра таснифлаш мумкин эмас. Бу хатарларнинг маълум даражада ўзига хослиги, тўлиқ бўлмаган маълумотлар ва бошқа омиллар билан боғлиқ.
Келинг, тадқиқотимиз мавзусига - тадбиркорлик ­рискларига мурожаат қилайлик.
В.Т. Севрук “хавфни ҳар қандай ишлаб чиқарувчи фаолиятининг ситуатсион характеристикаси сифатида, ­унинг натижасининг ноаниқлигини ва ишламай қолганда юзага келиши мумкин бўлган салбий оқибатларни акс эттирувчи” таърифлайди. Муваффақиятли ишлашини таъминлаш учун ҳар қандай корхона жами барча рискларни аниқлаши, доимий равишда таҳлил қилиши ва минималлаштириши керак, чунки ўз фаолиятида корхоналар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган ва бир-бирига таъсир қиладиган турли хил хавф-хатарларга дуч келадилар.
Шуни таъкидлаш керакки, турли хил бизнес ­рисклари пайдо бўлиш жойи ва вақти, уларнинг даражасига таъсир қилувчи ташқи ва ички омилларнинг йиғиндиси, шунинг учун уларни таҳлил қилиш ва тавсифлаш усуллари билан фарқланади. Бундан ташқари, барча турдаги рисклар ўзаро боғлиқ ва ташкилот фаолиятига таъсир қилади. Бир турдаги хавфнинг ўзгариши, қоида тариқасида, деярли барча бошқа турдаги ўзгаришларга олиб келади.
Воқеаларнинг асосий омилларига кўра, тадбиркорлик рисклари сиёсий ва иқтисодийдир. “Сиёсий рисклар – ­корхоналар фаолиятига салбий таъсир кўрсатувчи сиёсий муҳитнинг ўзгариши (чегараларнинг ёпилиши, экспорт/импорт тақиқлари, ҳарбий ҳаракатлар ва бошқалар) натижасида юзага келадиган хавфлар; иқтисодий (тижорат) таваккалчиликлар – корхонанинг ўзи ёки мамлакат иқтисодиётидаги салбий ўзгаришлар, шунингдек, бозор конъюнктураси ёки бошқарув даражасининг ўзгариши натижасида юзага келадиган рисклар”. Ушбу асосий хавф турлари бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, уларни амалда ажратиш кўпинча қийин.
Ўз навбатида, ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий ­рисклар ташқи ва ички бўлиши мумкин. Ташқи рисклар ташкилот фаолияти ёки унинг алоқа аудиторияси ¹ билан бевосита боғлиқ бўлмаган хавфларни ўз ичига олади . Ташқи хавф даражасига сиёсий, иқтисодий, демографик ва ижтимоий омиллар таъсир кўрсатади.
Ички рисклар корхонанинг ўзи, унинг мижозлари (қарз олувчилари) ёки унинг аниқ контрагентлари фаолияти билан боғлиқ хавфларни ўз ичига олади . ­Уларнинг даражасига бизнес фаоллиги, корхона бошқаруви, оптимал маркетинг стратегиясини танлаш, сиёсат ва тактика таъсир қилади.
Хатарларнинг ташқи ва ички хусусиятларига кўра таснифи ҳақида батафсилроқ тўхталиб ўтиш керак, чунки у кейинчалик ўрганиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, бундай тасниф кўплаб манбаларда кўриб чиқилади.
Шундай қилиб, В.А. Чернов "Тижорий рискларни таҳлил қилиш" китобида ташқи ва ички рискларнинг бир оз бошқача таърифларини беради. Ривожланиш сабаблари ва бартараф этиш имкониятига қараб, у диверсификатсияланган (тизимли бўлмаган) ва диверсификатсияланмаган ( ­тизимли) хавфларни ажратади. Диверсификатсияланган хавф, қоида тариқасида, ички омиллар билан боғлиқ, яъни. ташкилотнинг ўзи фаолиятига боғлиқ ва диверсификатсия натижасида йўқ қилиниши мумкин - рискларни бошқариш усули.
Диверсификатсияланмаган риск ташқи омиллар (уруш, инфлятсия, сиёсий воқеалар ва бошқалар) билан боғлиқ, яъни ташкилот фаолиятига боғлиқ эмас. Шу билан бирга, В.А. Чернов қуйидагиларни белгилайди:
Рсов \у003д Рд + Рнд,
бу эрда: Рсов - жами риск;
Рд - диверсификатсия қилинган хавф;
Рнд - диверсификатсияланмаган хавф.
Худди шундай, Нил Крокфорд [424] тижорат ­(ички тизимли бўлмаган хавф) ва нотижорат (ташқи тизимли) рискни ажратади.
Г.Л. Макарова [270] ташқи омилларга боғлиқ ва тартибга солинмайдиган очиқ рисклар ва корхона фаолиятига боғлиқ ва тартибга солинадиган ёпиқ рисклар тушунчаларини киритади.
^{1 "Алоқа аудиторияси -} муайян банк фаолиятига потентсиал ва/ёки реал қизиқиш билдирувчи ижтимоий гуруҳлар, юридик ва/ёки жисмоний шахслар ".­
Ушбу асосий хавф гуруҳларини кейинги даражалаш бизга ­ташкилот фаолиятининг барча жиҳатларини хавф турлари бўйича тавсифлаш имкониятини беради.
Бу эрда таъкидлаш керакки, хавфларни В.А. Диверсификасияланган ва диверсификатсия қилинмаган тўғрисидаги лойиҳа бироз ­нотўғри. Охир оқибат, диверсификатсия кейинчалик батафсилроқ тавсифланадиган активларни бошқариш қулайлиги учун хавф мезонлари бўйича гуруҳларга тақсимлашни назарда тутади. Ташқи риск, хусусан, инфлятсия хавфи бўлиб, бизнинг фикримизча, шартлар бўйича диверсификатсияга ёрдам беради. Бундай диверсификатсия қилиш методологияси иккинчи бобда тақдим этилади.
Кўпгина муаллифлар умумий хавф тушунчасини киритадилар, унинг тузилишини турли йўллар билан шакллантирадилар. В.А. Чернов уни диверсификатсияланган ва диверсификатсияланмаган хавфларнинг комбинатсияси сифатида тақдим этади , ­Л.Г. Макарова жами рискни ­очиқ рисклар тизимидаги форс-мажор, стратегик, бозор, халқаро рисклар ва иқтисодий рисклар, корхонанинг ёпиқ рисклар тизимидаги фаол ва пассив оператсиялари хатарларининг комбинатсияси сифатида белгилайди. Низомлар ва кўрсатмалар жами кредит, бозор, фоиз ва бошқа рискларни, шунингдек, таваккалчилик бўйича тортилган активларнинг умумий миқдорини ҳисоблаш усулларини белгилайди.
Америкалик иқтисодчилар Озиус М.Е. ва Путнам Б.Ҳ. тадбиркорлик рискларини корхонанинг кутилаётган даромадига қараб бир оз бошқача схема бўйича тақсимлайди [270]. Маълумки, юқори рентабеллик даражаси, қоида тариқасида, юқори хавфли ­оператсиялар билан боғлиқ. Кейинчалик ушбу ёндашувни рискларни бошқариш соҳасида қандай қўллаш мумкинлиги муҳокама қилинади.
тижорат ташкилотлари дуч келадиган турли хил тадбиркорлик рисклари тушунчаларини аниқлашга келдик .­
Дастлаб, биз маълум бир корхона фаолиятига боғлиқ бўлмаган ташқи рискларни кўриб чиқамиз. Ташқи рисклардан бири халқаро амалиётда мавжуд мамлакат рискидир.
Шуни таъкидлаш керакки, "мамлакат хавфи" тоифаси ҳали ҳам аниқ ва бир маъноли талқинга эга эмас. У ўтган асрнинг 70-йилларида йирик тижорат банклари ривожланаётган мамлакатларнинг хусусий қарз олувчиларни молиялаштириш хавфига дуч келганида шаклланган "суверен риск" (суверен мамлакат ҳукуматига кредит бериш хавфи) тушунчасидан ажралиб чиқди . ­нефт экспорт қилувчи гуруҳга кирмаганлар” [342, Wитҳ. 31]. 1990-йилларнинг бошларига келиб, жаҳон бозорида янги қарз олувчилар гуруҳи - ўтиш давридаги иқтисодиётга эга мамлакатлар пайдо бўлиши билан ушбу муаммони ҳал қилишнинг долзарблиги янада ортди ва мамлакат рискларини таҳлил қилиш техникасини такомиллаштириш муаммоси пайдо бўлди. глобал аҳамиятга эга. Торроқ қилиб айтганда, халқаро оператсияларга нисбатан “мамлакат таваккалчилиги” тушунчаси “корхоналарнинг хорижий кредитлар бериш, хорижий контрагентларнинг молиявий мажбуриятларини олиш ёки хорижий оператсияларда иштирок этаётган миллий мижозларга кредит бериш жараёнида юзага келиши мумкин бўлган молиявий йўқотишлар хавфини англатади. иқтисодий фаолият» [342, б. 31].
Кенг ва синтетик тушунча бўлиб, мамлакат риски бошқа турдаги ташқи ­хавфларнинг (сиёсий, суверен, валюта ва бошқалар) алоҳида элементларини бирлаштиради ва шу билан унинг кичик тоифалари сифатида ишлайди. Бироқ, ҳар хил турдаги ташқи хавфларни мамлакат рисклари билан аниқлаш нотўғри бўлади. Иккинчиси халқаро фаолият субъекти учун маълум ташқи хавфларнинг арифметик йиғиндиси сифатида эмас, балки ушбу субъектдан (сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва бошқалар) мустақил бўлган ҳодисалар ва ҳолатларнинг ўзаро таъсирининг ажралмас натижаси сифатида белгиланади. "Молиявий йўқотишларнинг сабаблари ва, аслида, мамлакат хавфини амалга ошириш омиллари, фақат қисман ёки оқибатлари бўйича маълум бир мамлакат ҳукумати таъсири остида бўлган воқеалар ёки ҳолатларни ўз ичига олади. Шундай қилиб, қарз олувчининг банкротлиги билан боғлиқ бўлган қарзни тўлашнинг тўхтатилиши, агар бу банкротлик мамлакат иқтисодий сиёсатидаги хатолар натижаси бўлса (агар бу компания фаолиятини қониқарсиз бошқариш оқибати бўлса, у ҳолда мавжуд бўлган тақдирда) мамлакат риски ҳисобланади. тижорат, мамлакат хавфи эмас) ” [342, п. 32].
Табиий офатлар алоҳида ҳолатдир. Тўлиқ кутилмаган ҳолатларни мамлакат учун хавфли вазиятлар деб ҳисоблаш мумкин эмас. Бироқ, агар ўтмиш тажрибасидан ­келажакда табиий офатлар вақти-вақти билан такрорланиши маълум бўлса (масалан, Жануби-Шарқий Осиё мамлакатларидаги тайфунлар), унда бу
- мамлакат хавфи, чунки мамлакат ҳукумати ­уларнинг оқибатларини минималлаштириши мумкин. Қандай бўлмасин, эҳтиёткор банкирлар мамлакат хавфининг катталигини ҳисоблашда такрорланадиган табиий офатлар хавфини ҳисобга олишади.
Мамлакат риски халқаро фаолиятнинг атрибути сифатида хорижий мижозларга кредит бериш билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Бундай ­хавфнинг турларига қуйидагилар киради [342, п. 32-33]:
- қарзни тан олишни расман рад этиш ёки унга кейинги хизмат кўрсатишни (тўлиқ ёки қисман) рад этиш;
- қарзни тўлаш шартларини қайта кўриб чиқиш;
- Қарз муддатини ўзгартириш ёки мораторий;
- техник сабабларга кўра қарзларни тўлашни тўхтатиб туриш;
- давлат валюта чекловлари туфайли тўловларни ўтказиш хавфи.
Бизнинг тадқиқотимиз ­учун объектив ёки ташқи риск сифатида мамлакат рискининг муҳимлиги ва аҳамиятини аниқлаш муҳим бўлади ва биз уни минтақавий инвеститсия хавфи сифатида баҳолаймиз.
Ташқи хавф сифатида В.Т. Севрук, шунингдек, валюта ­хавфи ва табиий офат хавфини таъкидлайди. Аммо валюта рискини энди бошқариладиган рисклар тоифасига киритиш мумкин, чунки Марказий банк уни баҳолашнинг аниқ методологиясини белгилаб берган, шунинг учун ташқи ва бошқарилмайдиган рискларнинг юқоридаги аналогияларидан келиб чиқиб, валюта рискини таснифлаш зарур бўлади. ички ва бошқариладиган хавфлар сифатида. Бироқ, тадқиқотимизнинг мақсадларидан бири аниқ ташқи хавфларни баҳолаш ва бошқариш имкониятларини кўрсатишдир, бу кўплаб муаллифлар келтирган ўхшашликка қарши туришни англатади. Яъни, бу барвақт бўлса-да, лекин биз аллақачон ишонч билан айтишимиз мумкинки, ташқи хавфларни ҳам бошқариш мумкин, улар фақат ташкилот фаолиятига таъсир қилувчи ташқи омиллар билан боғлиқ.
кредит ва ташқи иқтисодий оператсияларни амалга оширишда бир чет эл валютасининг бошқасига, шу жумладан миллий валютага нисбатан курсининг ўзгариши натижасида активлар қийматининг салбий ўзгариши эҳтимоли сифатида аниқланади. ­чет элга маблағларни инвеститсия қилишда. Валюта риски тушунчаси соф иқтисодий таркибий қисмдан ташқари, бошқа характердаги рискларни ҳам ўзида мужассам этган – таржима риски (трансфер риски) ва оператив валюта риски.
В.Т. томонидан берилган ташқи рисклар таркибида инфлятсия хавфининг йўқлиги инкор этилмайдиган фактдир. Севрук. Бошқа муаллифлар инфлятсия хавфини ташқи хавф сифатида ажратиб кўрсатишади, чунки инфлятсия, шубҳасиз, ­корхона активларига таъсир қилувчи ташқи омил ҳисобланади. Инфлятсия таваккалчилиги “ инфлятсия таъсирида активнинг номинал қийматини сақлаб қолиш ёки оширишда реал бошланғич қийматини йўқотиш хавфи” сифатида юзага келади [298, б. ­81]. Кейинчалик инфлятсия хавфини баҳолаш методологияси тақдим этилади.
Таъкидлаш жоизки, ташкилотлар фаолиятининг қонунийлиги, шунингдек, муваффақиятли ривожланиш имконияти асосан ҳодиса хавфи, яъни "куч туфайли кутилмаган йўқотишлар эҳтимоли" каби глобал ташқи хавф томонидан бузилади. куч ҳолатлари ­, қонун ҳужжатларидаги оʻзгаришлар, давлат органларининг ҳаракатлари ва бошқалар” [270 ] (ҳодисалар таваккалчилигининг тез-тез коʻринадиган коʻринишларидан бири ҳуқуқий ва солиқ рискларидир). Бундан ташқари, Россияда ташкилотларнинг нотўғри ва муваффақиятсиз фаолиятига кўпинча қонунчилик хавфи таъсир қилади, чунки кўплаб қоидалар бўйича амалдаги қонунчилик бўйича маълумотлар базаси шаклланмаган ёки этарли даражада тўлиқ эмас. Бу ташкилотлар ва сугʻурта компанияларининг оʻзаро ҳамкорлиги тоʻгʻрисидаги қонун ҳужжатларига, янги қимматли қогʻозлар (фючерслар, оптсионлар, своплар, ипотека облигатсиялари) ва бошқа молиявий воситалардан фойдаланиш тоʻгʻрисидаги, ташкилотларнинг молиявий назорати (ташқи ва ички аудит) тоʻгʻрисидаги қонун ҳужжатларига ҳам тааллуқлидир. ҳоказо. Ҳокимиятнинг қонун ижодкорлиги фаолиятининг чексиз номукаммаллигини санаб ўтиш ва мисоллар келтириш мумкин. Бундан ташқари, амалдаги ҳуқуқий тизим шунчалик тез-тез ўзгариб туради, шунчалик кўп ҳуқуқий ҳужжатлар ишлаб чиқиш босқичида бўладики, қонунчиликдаги ўзгаришларга мувофиқ ташкилотларнинг мавжуд ҳужжатларига ўз вақтида ўзгартиришлар киритиш деярли имконсиз бўлиб қолади ва агар давлат аниқ барқарор ҳуқуқий тизим.базасини ярата олмайди.
Ягона корхона миқёсида ­фаровонликка таҳдидларнинг асосий манбалари ички тадбиркорлик рискларининг қуйидаги турлари ҳисобланади:
Бозор риски - "фоиз ставкалари, валюта курслари, актсиялар, облигатсиялар ва товарлар нархларининг ўзгариши натижасида активлар қийматининг салбий ўзгариши эҳтимоли ­(бозор рискининг турлари, хусусан, валюта ва фоиз ставкаси рисклари)" [270].
Шу ўринда шуни таъкидлаш жоизки, валюта ва фоиз таваккалчилиги бозор ­таваккалчилигининг бошқа шакллари билан умумий иқтисодий хусусиятга эга бўлса-да, бир қатор таснифларда барча хўжалик юритувчи субектлар учун алоҳида аҳамиятга эга бўлганлиги сабабли улар бозор рискидан алоҳида кўриб чиқилади, шунинг учун биз тўхталиб ўтамиз. улар ҳақида батафсилроқ.
Фоиз риски - фоиз ставкаларининг ўзгариши натижасида активлар қийматининг салбий ўзгариши эҳтимоли. Фоиз ставкаси рискига мисол қилиб, маблағларни барқарор бўлмаган фоиз ставкаларида қайта инвеститсия қилиш хавфини келтириш мумкин .­
Ташкилотнинг асосий рискларидан бири бу ликвидлик хавфи - "ташкилотнинг активларга бўлган талаблар билан мажбуриятлари бўйича мажбуриятларини бажара олмаганлиги ёки ­жорий активларни қайта молиялаштириш учун янги ресурсларни жалб қила олмаган тақдирда йўқотиш хавфи" [270]. Ушбу хавф жалб қилинган маблағларни муддатлар, сифат, таваккалчилик билан тақсимлай олмаслик туфайли юзага келиши мумкин. Ликвидлик таваккалчилиги, шунингдек, “ бозор конъюнктурасининг ёмонлашуви ва контрагентлар олдидаги мажбуриятларни бажариш учун нақд пул ёки бошқа юқори ликвидли активларнинг танқислиги туфайли етарлича қисқа вақт ичида керакли миқдорда активни сотиб олиш ёки сотиш имкониятининг йўқлиги”дан ҳам келиб чиқади. ­174].
Ликвидлик рисклари, шунингдек, этарли даражада диверсификатсия қилинмаслик хавфи билан боғлиқ ­- активлар ва пассивлар портфелларининг этарли даражада диверсификатсия қилинмаганлиги (тақсимланиши), оператсияларнинг тор доираси туфайли йўқотишлар хавфи. Бу таваккалчилик корхона фаолиятини муайян активлар ва пассивлар гуруҳи динамикаси билан асоссиз боғлашдан келиб чиқади. Ушбу турдаги рискни, шунингдек, "таърифда кўрсатилган ўзига хос хусусиятлар билан биргаликда турли хил рисклар (кредит, фоизларни қайта молиялаш ва бошқалар) йиғиндиси сифатида кўриб чиқиш мумкин" [174].
Оператсион хавф ҳар доим айниқса долзарб бўлиб, "оператсияларни амалга оширишдаги техник хатолар туфайли кутилмаган йўқотишлар эҳтимолини ифодалайди ­, улар электрон маълумотларни қайта ишлаш жараёнида ускуналарнинг ишдан чиқиши, ходимларнинг қасддан ва қасддан бўлмаган ҳаракатлари, фавқулодда вазиятлар, ва бошқалар (оператсион рисклар кўпинча қўлланиладиган моделдаги хатолар ёки хавфларни баҳолаш ва бошқариш усуллари туфайли йўқотишлар деб аталади)" [174].
Оператсион хавфнинг ­суиистеъмол қилиш хавфи ёки ходимларнинг фирибгарлиги туфайли йўқотиш эҳтимоли билан боғлиқлигини аниқлаш қийин эмас (хавфнинг бундай тури ҳам кам учрайди ва шундай бўлиб қолади). кун муаммоси, қонуний адолатли муносабатларга асосланган молия-кредит сиёсатининг ривожланишига таҳдид).
Шу муносабат билан, ­қимматли қоғозлар билан оператсияларни қонунчиликнинг этарли даражада тартибга солинмаганлиги ва натижада қалбакилаштириш, векселларни қалбакилаштириш, қимматли қоғозлардан фойдаланган ҳолда солиқ тўлашдан бўйин товлаш ва ҳ.к.
Кредит риски - бу қарзни тўламаслик хавфи, яъни " ­қарз олувчи томонидан кредит шартномасининг дастлабки шартларини бажармаслик, қарзнинг асосий суммасини (тўлиқ ёки қисман) қайтармаслик хавфи. шартномада белгиланган муддатларда қарз ва ундан фоизлар” [378, б. 90].
Кредит рискининг турлари бўйича таснифи ­2-иловада келтирилган [332].Кредит рискининг турларининг хилма-хиллиги тадбиркорлик рискларининг деярли барча турлари билан чамбарчас боғлиқдир. Шубҳасиз, кредит риски ликвидлик хавфи ва ташкилотнинг тўловга лаёқатсизлиги хавфига, шунингдек, режалаштирилган даромадни олмаслик хавфига ва шунга мос равишда ташкилотнинг маъмурий ва иқтисодий харажатларини қоплашга қодир эмаслигига олиб келиши мумкин.
Инвеститсион риск, қоида тариқасида, кредит рискининг бир тури сифатида ишлайди. Кредит таваккалчилиги юридик (ҳодисалар таваккалчилиги), оператсион, ходимлар ва бошқа барча рисклар билан ҳам бевосита боғлиқдир .­
Юқоридаги барча омиллар корхонанинг молиявий хавфсизлиги ҳолатига турли йўллар билан таъсир қилади. Бундан ташқари, бу уларнинг муносабатларининг табиати билан боғлиқ бўлган тадбиркорлик рискларининг барча турларига тааллуқлидир . ­Шу сабабли, хавфларни моҳирона бошқариш ва минималлаштириш (суғурталаш) муаммоси ­мутлақо барча бизнес тузилмалари учун алоҳида аҳамиятга эга. Бу эрда яна шуни таъкидлаш керакки, рискларни бошқаришнинг кўп қирралилиги тадбиркорлик фаолиятининг барча соҳаларини ҳар томонлама таваккал қилишни ва тизим бошқарувини амалга оширишнинг шубҳасизлигини назарда тутади.