10-Мавзу. Тадбиркорлик молиявий хавфсизлиги Тадбиркорлик субъектлари фаолиятида учрайдиган молиявий рисклар

3. Тадбиркорлик субъектлари таҳдидларининг молиявий рискларини тизимлаштиришнинг илмий ва амалий механизмлари ва омилларини ишлаб чиқиш

Маълумки, корхонанинг молиявий таъминоти тизимининг комплексига, маълум ­бир хўжалик юритувчи субъектнинг молиявий ҳолатига ва умуман, тадбиркорлик фаолиятига таъсир қилишда ўзаро мос келадиган кўплаб омиллар таъсир кўрсатади. Шундай қилиб, мураккаб таъсирнинг таркибий қисмларини ва жиддий хавф ёки таҳдидларни кузатиш қийин бўлмаган омиллар тўпламини ажратиб кўрсатиш мумкин.
1. Мамлакат рисклари (таҳдидлари):
-давлатнинг ташқи қарзи даражаси;
- хорижий инвесторлар учун божхона (солиқ) чекловларининг мавжудлиги ;­
- давлатнинг халқаро майдондаги имижи;
- давлатнинг молия ва инвеститсион бозорининг ривожланиш даражаси ­;
- қонунчилик базасидаги салбий ўзгаришлар таҳдидлари;
- бозор ислоҳотларини амалга ошириш даражаси;
- банк депозитлари ­/ кредитлари бўйича ўртача фоиз ставкалари даражаси ва бошқалар.
2. Сиёсий хавфлар (таҳдидлар):
- аҳолининг афзалликлари тури (ислоҳотчи, нисбатан ислоҳотчи, нисбатан консерватив ва консерватив). Турли партиялар учун берилган овозлар нисбати сифатида аниқланади;
- оммавий ахборот воситалари эркинлиги (субъектив кўрсаткич);
- маъмурий ҳокимият ва унинг тўғридан-тўғри хорижий ­инвеститсияларга муносабати (субъектив кўрсаткич);
- давлатнинг иқтисодиётдаги ҳукмронлик даражаси.
3. Валюта рисклари (таҳдидлари):
- миллий валютанинг барқарорлиги ( ­ҳар қандай бошқа валютага нисбатан ўзгарувчанлиги);
- динамикада миллий валютанинг қадрсизланиш даражаси;
- арбитражнинг мавжудлиги;
- сотиб олиш ва сотиш баҳосидаги фарқ (спреад);
- чакана валюта курси ва Марказий банкнинг расмий курси ўртасидаги фарқ;
- таржима хавфи;
- тўловга мораторий хавфи;
- трансфер хавфи;
- инфлятсия хавфи.
4. Табиий офатлар билан боғлиқ хавфлар (таҳдидлар):
- давр (йил) учун табиий офатлар сони;
- табиий офатлар оқибатларини бартараф этиш учун зарур бўлган маблағларнинг ўртача миқдори ­(қанчалик юқори бўлса, хавф шунчалик катта бўлади) (йил учун ўртача).
5. Инфлятсия хавфи:
- динамикада инфлятсия даражаси;
- бир ойлик нарх индексларининг ўтган йилнинг шу ойига нисбати;
- енергия нархларининг динамикаси.
6. Бозор рисклари (таҳдидлар):
- ишсизлик даражаси (маълум бир санага);
- динамикада инфлятсия (ёки истеъмол нархлари индекси) даражаси (хавфи);
-зарарли корхоналар улуши;
- аҳоли даромадлари динамикаси;
- ишлаб чиқаришнинг динамикада пасайиш даражаси;
- компания эгаллаган бозор улуши;
- оператсияларни ҳуқуқий таъминлаш;
- консалтинг ­хизматларини кўрсатувчи корхоналарнинг мавжудлиги;
- бозор фаолиятини таъминлаш учун умумий тижорат фаолияти саноати корхоналарининг улуши .­
7. Саноат рисклари (таҳдидлари):
- саноатдаги рақобат даражаси (монополия, олигополия, ­монополистик рақобат);
- ушбу соҳада банд бўлганлар улуши;
- саноатнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши;
- тармоқнинг асосий фондлари қиймати;
- тармоқ корхоналарини хусусийлаштириш даражаси.
8. Саноат рисклари (таҳдидлари):
- динамикада саноат ишлаб чиқариш ҳажми;
- саноат ишлаб чиқариш индекси (давр учун);
- активлар рентабеллиги;
- сотиш рентабеллиги.
9. Банк тизими таҳдидлари:
- ҳисобварақлардаги банк депозитлари ҳажми;
- банкдан олинган кредитлар миқдори (ёки маълум бир корхона учун банклар беришга тайёр бўлган максимал кредит миқдори);
- банкнинг ўз капитали;
-банкларнинг ликвидлик даражаси;
- маблағларни банк маҳсулотларига йўналтириш даражаси;
- депозитлар ва кредитлар бўйича фоиз ставкалари.
10. Суғурта рисклари:
- суғурта мукофотлари ҳажми (йилига);
- суғурта тўловлари ҳажми (йилда);
- суғурта мукофотлари ва тўловлар ўртасидаги фарқ (хавф);
- қайта суғурталовчи компанияларнинг мавжудлиги;
- суғурта мукофотларининг ўртача даражаси (фоизларда);
- суғурта компанияси ўз мажбуриятларини қай даражада бажариши.
11. Тижорат (савдо) таҳдидлари:
- улгуржи (чакана) савдо айланмаси;
- аҳоли жон бошига чакана савдо айланмаси.
12. Фоиз рисклари (фаол оператсиялар учун):
- фоиз ставкаларининг ўзгарувчанлиги;
- фоиз ставкаси даражаси;
- сиёсатнинг табиати ва бошқа корхоналарнинг қимматли қоғозлари бўйича дивидендлар тўлашнинг барқарорлиги.
13. Кредит рисклари:
- кредиторлик қарзлари ҳажми;
- муддати ўтган кредиторлик қарзлари ҳажми;
- қарз олувчи ташкилотларнинг норентабеллик даражаси;
- фоиз ставкаси даражаси;
- фоиз ставкаларининг ўзгарувчанлиги;
- банк рисклари;
- қўллаб-қувватлаш тизимининг ривожланиш даражаси;
- кредит қўйилмалари ҳажми;
- маълум бир давр учун кредит қўйилмаларининг дисконтланган қиймати ;­
- ижобий (салбий) дифферентсиалнинг мавжудлиги (активлар рентабеллиги ва кредит бўйича фоиз ставкаси ўртасидаги фарқ) - дифферентсиал қанчалик юқори бўлса, кредит хавфи шунчалик паст бўлади.
14. Капитал тузилмаси рисклари:
- қарзга олинган капитал миқдори;
- ўз капитали (устав капитали) миқдори;
- қарз ва ўз капиталининг нисбати (молиявий левераж);
- ўз ва қарз капиталининг нисбати ( ­мухторият коеффитсиенти);
- молиявий леверажнинг таъсири (агар салбий бўлса ­, капитал структурасининг юқори хавфи);
- капиталнинг рентабеллиги;
- капиталнинг ўртача оғирликдаги қиймати (дисконт ставкаси) ( ­агар ўз капиталининг рентабеллиги ФСC дан паст бўлса - капитал структурасининг ортиши хавфи).
15. Қарзни қайтармаслик хавфи:
- дебиторлик қарзлари ҳажми;
- муддати ўтган қарз миқдори;
146
- инвеститсияларни қайтаришнинг давлат кафолати мавжудлиги;
- капитал тузилмаси риски.
16. Молиявий барқарорликка таваккалчиликлар (таҳдидлар):
- ўз айланма маблағларининг мавжудлиги;
- молиявий барқарорлик коеффитсиентлари (капиталнинг рентабеллиги, автономия коеффитсиенти, қарамлик коеффитсиенти, ­ўз айланма маблағлари коеффитсиенти, ликвидлик кўрсаткичлари);
- капитал тузилмаси риски;
- қарзни тўламаслик хавфи.
17. Банкротлик хавфи:
- мувозанатли молиявий натижа;
- ялпи фойда;
- доимий харажатлар;
- ўзгарувчан харажатлар;
- ликвидлик даражаси;
- банкротлик эҳтимоли;
- ўз ва ссуда капиталининг қиймати;
- оператсион рисклар;
- бошқарув сифати (у корхонанинг барча жабҳаларида акс этади ­, яъни корхонанинг ҳозирги ҳолати ва унинг ривожланиш истиқболлари асосан бошқарув сифати билан олдиндан белгиланади);
- корхонанинг катталиги - йирик корхона эга бўлган энг аниқ афзаллик - қўшимча ресурсларни жалб қилиш зарур бўлганда молиявий бозорларга нисбатан осонроқ ­кириш, шунингдек, кичик рақобатчиларга нисбатан катта бизнес барқарорлиги.
18. Ахборот рисклари:
- сайтнинг мавжудлиги / йўқлиги;
- глобал тармоқлардан фойдаланиш харажатлари;
- алоқа ва ахборот-коммуникатсия ­технологиялари (АКТ) харажатлари;
- ахборот ва ҳисоблаш хизматлари учун харажатлар;
- бозор фаолиятини таъминлаш учун умумий тижорат фаолияти тармоғидаги корхоналарнинг хизматлари учун харажатлар ;­
- рақобатчилар ҳақидаги маълумотларнинг ишончлилик даражаси.
19. Савдо етказиб бериш билан боғлиқ таҳдидлар:
- чакана савдо айланмаси (тижорат таваккалчилиги);
- етказиб беришнинг кечикиши;
- етказиб берилаётган маҳсулот сифати;
- таъминот нархи.
20. Саноат таҳдидлари:
- маҳсулот ёки хизматлар ишлаб чиқариш ҳажми;
- мавсумий хом ашёлардан фойдаланиш ва кутилмаган тўхташлар мавжудлиги сабабли ишлаб чиқаришнинг кеч бошланиши ;­
- ишга тушириш ва комиссия томонидан қабул қилиш вақтида ишлаб чиқаришнинг кутилмаган тўхтаб қолишлари;
- хом ашё этишмаслиги;
- маҳсулот сифати паст;
- давлат қоидаларига риоя қилмаслик;
- ишлаб чиқариш технологиясига таъсир қилувчи янги ташқи шароитлар ­;
- қисмлар ёки ишлаб чиқариш материалларининг этишмаслиги;
- нотекис таъминот.
21. Портфел рисклари ( ­қимматли қоғозлар билан оператсиялар билан боғлиқ таҳдидлар):
- корхонага тегишли қимматли қоғозлар қиймати (қимматли қоғозларнинг ҳар бир тури бўйича);
- капиталнинг ўртача оғирликдаги қиймати:
WАCC (И) \у003д ка * (1-г _с ) * Wд + кпWп + к ^ ₈ бунда: к _а - қарз капиталининг қиймати;
битта; _c - фойда солиғи ставкаси;
W _д - корхона капитал таркибидаги қарз капиталининг улуши; к _п - имтиёзли аксияларнинг қиймати; w _п - имтиёзли аксиялар улуши; к - оддий аксиялар қиймати; w _с - оддий аксиялар улуши;
- в - портфел нисбати;
- кутилаётган портфел даромади;
- компанияни баҳолаш;
- капиталнинг бозор қийматини баҳолаш (капиталлаштириш);
- чегирма ставкаси;
- рисксиз инвеститсияларнинг даромадлилик даражаси;
- даромаднинг ўртача бозор даражаси;
- молиявий тузилма ( капитал тузилмасининг оптималлигининг уч компонентли кўрсаткичи бўйича: кредит риски, ­капитал ­қиймати риски ва молиявий барқарорлик риски);
- диверсификатсия риски (портфелнинг диверсификатсиясини белгиловчи омиллар ­: рентабелликнинг ўзгарувчанлиги, саноат ва ҳудудий диверсификатсия ва бошқалар).
Барча аниқланган таҳдидлар ёки хавфлар ичидан энг муҳими аналитик портфел учун танланиши керак.
Шундай қилиб, бизнинг молиявий хавфсизлик тизими контсептсияси ­кейинги тадқиқотлар ва таҳлилий амалиётда қўллаш нуқтаи назаридан жуда ишончлидир, чунки барқарор бўлмаган тадбиркорлик фаолиятининг барча бозор омиллари таъсири натижасида юзага келадиган тизимли хавфдан фарқли ўлароқ, у бошқариладиган оптималлаштиришдир. ўзаро боғлиқ таҳдидлар тўплами.