10-mavzu. Xo‘jalik yurituvchi

10-mavzu. Xo‘jalik yurituvchi subyektning baho siyosati va baholarni shakllantirish asoslari, marketing strategiyasining moliyaviy jihatlari

10.1. Baholarni shakllantirishning obyektiv asoslari

“Baho” tushunchasi ostida, odatda yagona sintetik kategoriyaga birlashtirilgan turli-tuman iqtisodiy holatlarning yig‘indisi nazarda tuti-ladi. Mohiyat jihatidan baho qiymatning puldagi ifodasidir. Tarmoq ichi-dagi raqobat natijasida tovarning individual qiymati uning ijtimoiy qiy-matiga aylanadiki, uning o‘lchami (miqdori, darajasi) mehnatning ijti-moiy zaruriy xarajatlari bilan aniqlanadi. Bozor qiymati, ijtimoiy qiy-matdan farqli o‘laroq, faqatgina tovarni ishlab chiqarish darajasi bilan emas, balki uning realizatsiya qilish shartlari bilan ham belgilanadi.

Bozor sharoitida mehnatning ijtimoiy zaruriy xarajatlari va ijtimo-iy foydalilik (naflilik) taqqoslanadi, ijtimoiy ishlab chiqarishning hajmi va tarkibiy tuzilmasining ijtimoiy ehtiyojlarga muvofiq kelishi aniqla-nadi. Faqat ijtimoiy ehtiyoj va ijtimoiy foydalilik doirasidagina xarajat-lar ijtimoiy zarur, deb e’tirof etilishi mumkin. Shu munosabat bilan qiy-mat hosil bo‘lishining iqtisodiy chegaralarini shakllantirish ijtimoiy foy-dalilikning funksiyasiga aylanadi.
Demak, bahoning asosi sifatida maydonga chiqadigan ijtimoiy zaruriy xarajatlar va qiymat murakkab jarayon natijasida vujudga keladi, turli-tuman sharoitlar va ta’sirlarga duch keladi. Shunga mos ravishda bahoning modeli ham oddiy yoki bir xil bo‘lishi mumkin emas.
Tovarlar har doim qiymat va iste’mol qiymatining o‘zaro yaxlit-ligidan iborat. Tovarning iste’mol qiymatini tovarning qandaydir bir ehtiyojni qondirish qobiliyati sifatida xarakterlash qabul qilingan. Bozor sharoitida ishlab chiqarish sotib oluvchilarning talablarini qondirish maqsadida iste’mol va buning natijasida tovar ishlab chiqaruvchi tomo-nidan foydaning olinishi uchun amalga oshiriladi. Demak, past iste’mol qiymatiga ega bo‘lgan tovarlar past qiymatga ega bo‘ladi va aksincha, yuqori darajadagi iste’mol qiymati qiymatning ham yuqori darajada bo‘-lishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham, bahoni aniqlashda faqat te-gishli ne’matni ishlab chiqarish xarajatlarini inobatga olib qolmasdan, balki tovarning sifati orqali namoyon bo‘ladigan uning iste’mol qiyma-tini, uning foydaliligini ham hisobga olmoq lozim. Bundan baho bozor

163

mexanizmining pulda ifodalangan muhim elementidir, degan xulosa kelib chiqadi. Baho yordamida mol yetkazib beruvchi va iste’molchi foydalanayotgan resurslarning hajmi ifodalanadi, ular bir resurs bilan ta’minlanadi, bir vaqtning o‘zida ikkinchi resursni oladi, buning nati-jasida resurslarning foydaliligi oshadi. Shunday qilib, baho kerakli mah-sulot yoki xizmatga ega bo‘lish uchun kishi berishi lozim bo‘lgan resurs-larning miqdoridir. Bahoning ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlariga ya-qinlashishini ta’minlovchi modeli ana shundan iborat. Yuqorida bayon qilingan holatlarga asoslanib vujudga keltirilgan baho o‘ziga tegishli bo‘lgan funksiyalarni bozor iqtisodiyotida yaxshi bajaradi.
Eng avvalo, baho yordamida barcha tovarlarning yoki tovar bir-ligining hajm, dona va og‘irlik birliklaridagi qiymati pul birliklarida o‘l-chanadi. Pulli ekvivalentning mavjud ekanligi bahoga miqdor va son shakllaridagi tovar qiymatini ifodalovchi yoki o‘lchovchi sifatida may-donga chiqishga imkon beradi. Bir vaqtning o‘zida baho pulda ifoda-langan turli tovar qimmatliklarining o‘lchovchisi hamdir. Ko‘rilayotgan ana shu sifatda baho umumiqtisodiy samaradorlikning eng muhim ko‘r-satkichlaridan biri sanaladi, xo‘jalik qarorlarini qabul qilish uchun mo‘l-jal, bashoratlashning muhim instrumenti bo‘lib xizmat qiladi. Yuqori-dagilarning barchasi bahoning o‘lchov funksiyasidan darak beradi.
Ma’lum ma’noda, bahoning hisob-nazorat funksiyasi uning o‘l-chov funksiyasining o‘ziga xos “qo‘shni”si hisoblanadi va qisman uning tarkibiga kiradi. Baho, milliy boylikning buyumlashgan va moddiy o‘lchamlarini qiymat va demak, moliyaviy o‘lchamlarga aylantirib, qiy-matning fuqarolarda, ularning oilalarida, XYuSlarda, tarmoqlarda, umu-man iqtisodiyotda, qishloq, shahar, tuman, viloyat va mamlakat bo‘yicha saqlanishi, jamg‘arilishi va harakat etishi ustidan hisob va nazoratni olib borishning instrumenti bo‘lib xizmat qiladi.
Bahoning taqsimlash funksiyasi uning qiymatdan farqlanishi imkoniyati bilan xarakterlanadi. Masalan, yengil avtomobillarga bo‘lgan bahoning yuqoriligi aholi ma’lum bir qatlamlarining mablag‘larini ijti-moiy ehtiyojlarni qondirish uchun qayta taqsimlashga imkon beradi. Ba’zi bir tovarlarga nisbatan baholarning past darajasi esa (masalan, bolalar va keksa yoshdagi qariyalarga mo‘ljallangan tovarlar) ana shun-day sotib oluvchi (iste’molchi) lar foydasiga mablag‘larning qayta taq-simlanishiga olib keladi. Bir tomondan, mamlakatda sanoat ishlab chi-qarish xarakteriga ega bo‘lgan ko‘plab tovarlarga nisbatan baholarning erkinlashtirilishi va ikkinchi tomondan, bir necha qishloq xo‘jaligi

164

mahsulotlariga nisbatan baholarning davlat tomonidan tartibga solinishi qishloq xo‘jaligiga tegishli bo‘lgan daromadlar bir qismining sanoatning ayrim tarmoqlari foydasiga qayta taqsimlanishiga imkon beradi. Shun-day qilib, demak, ulgurji baholarni oshirish yoki pasaytirish orqali tarmoqlar, XYuSlar, mintaqalar, ijtimoiy guruhlar va oilalarning daro-madlari va foydasini qayta taqsimlash mumkin.
Aynan bahoning tartibga solish funksiyasi orqali bozor iqti-sodiyotida ishlab chiqarish va iste’mol, taklif va talab o‘rtasida aloqa o‘rnatiladi. Shunisi xarakterliki, tartibga soluvchi baho tartibga solish jarayonining o‘zida vujudga keladi va uning o‘zi ham, tartibga solinuv-chi hisoblanadi. Shuning uchun ham bu yerda muvozanatli, ya’ni o‘z-o‘zidan o‘rnatiluvchi, darajasi talab va taklifning tenglashishiga muvofiq keladigan baho yordamida tovar-pul jarayonlarini o‘z-o‘zidan tartibga solish funksiyasi xususida gapirish aniqroq bo‘lar edi.
Oila budjetining o‘zgarishi, aholi daromadlari va xarajatlarini qay-ta taqsimlash munosabati bilan chakana baholar o‘zgarganda bahoning ijtimoiy funksiyasi vujudga keladi. Buning natijasida ijtimoiy ne’matlar va xizmatlarning u yoki bu turlariga nisbatan iste’mol qilish oshadi yoki kamayadi. Chakana baholarning oshishi turmush darajasini pasaytiradi va aksincha, deb e’tirof etilgan. Biroq, agar bir vaqtning o‘zida chakana baholar bilan birgalikda ulgurji baholar va aholi daromadlari ham o‘z-garsa, bu “manzara” ko‘p omilliga aylanadi va baholar dinamikasining turmush darajasiga ta’siri xususida xulosa chiqarish uchun yanada chu-qurroq bo‘lgan tahlil zarur.
Bahoning rag‘batlantiruvchi funksiyasi ishlab chiqarishni mod-diy va mehnat resurslaridan samarali foydalanish, mahsulotning ma’lum bir turini ishlab chiqarish yo‘nalishlarida rag‘batlantirish orqali namo-yon bo‘ladi. Bunday baholar agar ular iste’molchi uchun qulay bo‘lsa, iste’molni ham rag‘batlantiradi. Bahoning rag‘batlantiruvchi funksiyasi bozorni tartibga solishning muhim omili hisoblanadi, tovarlar va xiz-matlar bozorida talab va taklif o‘rtasidagi ma’lum bir nisbatning o‘rna-tilishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi va shuning uchun ham u talab va taklifni balanslashtirish funksiyasi bilan uzviy bog‘langan.
Baho funksiyalarining bunchalik ko‘pligi, alohida olingan unga te-gishli bo‘lgan funksiyalar maqsadlari va vazifalarining, ayrim hollarda, o‘zaro qarama-qarshiligi shunga olib keladiki, bahoning o‘z barcha funksiyalarini muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirishi hamma vaqt ham mumkin bo‘lmay qoladi. Ratsional va hatto, optimal baholar xusu-

165

sida gapirib turib, odatda, uning bir funksiyasi yoki funksiyalarning shunday hamkorligini nazarda turish kerakki, ular ma’lum darajada amalga oshgan bo‘lsin. Shuning uchun ham, bozor iqtisodiyotida baho-ning ayrim funksiyalari kamroq yoki ko‘proq yuklama bilan “ishlaydi”. Masalan, mahsulotni qiymat ifodasida ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilishni rejalashtirishda foydalaniladigan bahoning funksiyalari aralash iqtisodiyotda davlat sektoridagidek emas, balki unga nisbatan kamroq faollikda namoyon bo‘ladi. Shu munosabat bilan bu yerda baho barcha funksiyalarining bir-biri bilan o‘zaro bog‘langanligi va o‘zaro ta’sirchanligini, real hayotda bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan dinamik tizim sifatida namoyon bo‘layotgan-ligini hisobga olish muhim aha-miyatga ega.