10-Mavzu: Yuridik shaxslarni ish bilan ta’minlashda psixologiyaning tutgan ro’li. Reja

1-ilоva





Ma’ruzalar matni.
Reja:
1. Mehnat jarayonidagi psixik holat yurlari.
2. Mehnat jarayonining keskinligi va faoliyatning samaradorligi.
3. Ekstremal holatlar va shaxs faolligi.
4. Toliqish va uning psixologik oqibatlari.
5. Monotoniya holatidan chiqish yo`llari.
6. Emotsiyonal holat va shaxsning intellektual taraqqiyoti.

Mehnat psixoogiyasida mehnat jarayoni psixologik sifatlari dinimikasi masalasi hali XX asr boshida chuqur o`rganish predmeti bo`lib qoldi.1902 yilda E.Krepelin oshib boruvchi ish bilan eksperimentlar asosida ishning egri chizig`ini chizdi.U ko`rsatadiki,faktlarda oligan ish mahsuldorligining egri chizig`I teng ta`sir qiladigan mashqlar , charchashlar va ta`sirlardir.Bular ish boshlanishda va uning tugashi oldida belgilangan ishga ishga ko’nikish va iroda kuchlaridir. Bunda mashq qilishning oshib borishi bilan nafaqat mashq qilishga qobiliyat pasayadi shuning bilan birga charchash xam pasayadi.Krepelining egri chizig`I faqat chizma hisoblanadi va har xil konkret holatlarda uning komponenetlarining roli har xildir.

E.A.Drevyanko 1950 yillar oxirida mashq qilish omili ahamiyatli rol o`ynamaydigan , yaxshi ozlashtirilgan mehnat faoliyatida to`liq javob beradigan Krepelin egri chizig`ining modifikatsiyasini taklif qildi.
U to`rtta sifatni farqlaydi:I- maksimal imkoniyatlar ; Ii- faoliyat mahsuldorligi, III- emotsional irodaviy kuchlanish, IV- toliqish
Bu sifatlar ishning oltita bosqichi o`tisihda har xil o`zaro ta`sir qiladi:
1.Ishlab chiqarish- ish qobiliyatining maksimal darajasining har qanday oshishida va mahsuldorlik o`sishning qator holatlarida
2-optimal ishq obiliyati maksimal imkoniyatlar darajasining nisbiy turg`unligi , mahsuldorligi va irodaviy zo`r berish:
3.To`liq to`ldirish – ish qobiliyatining pasayishini keltirib chiqaruvchi toliqish ko`rinishi , ammo irodaviy zo`r berish hisobiga faoliayat mahsuldorligini ko`rinmaydi.:
4.Turg`un bo`lmagan toliqish ning o`sishi maksimal ish qobiliyati pasayishining davomi, irodaviy zo`r berishning tebratish va irodaviy zo`r berish hisobiga ish mahsuldorligiga mos tebranish
5.Ishning davom qilish holatida mahsuldorlikning progressive pasayishi
6.maksimal imkoniyatlar pasayishi bilan faoliayt mahsuldorligi oldiniga oshadi va o`rtasida pasayadi.Emotsional irodabviy zo`riqish vujudga keladi v a oshadi . Toliqish oshib boradi.
Toliqish - mehnat faoliyatini bajarish jarayonida ish qobiliyatining pasayishi omilidir.U faoliyatga normal reaksiya hisoblanadi.Bunda mehnat yuqori va past toliqtiruvchibo`lishi mumkin.tez-tez toliqishni charchash bilan aralashtirib qo`yishadi , bu noto`gridir.Charchash - toliqish natijasida vujudga keladigan kechinma psixik holatdir.
Charchash va toliqish darajasi faoliyatining ijjobiy va salbiy emotsional foni hisobiga mos kelmaslihi mumkin, ammo A.A.Uxtomskiy charchash toliqish boshlanishi haqida aniq tabiiy ogohlantiruvchidir deb qaraydi.
Mehnat psixologiyasi uchun kasbiy toliqish muammosida o`ziga xos vazifa toliqish natijasida kirib keladigan, kasb faoliyati aniq elementlarini bajarish qobiliyati o`zgarishinin o`rganish hisoblanadi yoki boshqacha aytganda toliqish ta`sirida mehnat qobiliyati buzilishi o`zgarishini o`rganishdir.
“Qobiliya t buziishi ’ tushunchasi – psixologik , u faoliyatning konkret turini xato harakatlarsiz bajarish imkoniyatini aniqlaydi:”ish qobiliyati ”tushunchasi insonlarda va hayvonlarda odatda ayrim ko`rsatkichlarda fiziologiya fani o`rganadigan biologi k narsadir.”Mehnat qobiliyati ”trushunchasi shu odam haqida barcha ma`lumotlar yig`indisi bo`yicha mehnat ekspertizasi bilan baholanadigan ijtimoiy narsadir.Toliqish psixik holat sifatida har bir psixik funksiyalarda bo`lib o`tyadigan o`zgarishlarda ko`rinadi.
Master o`quvchilar mehnat rejimi va inu tashkil qilishga o`z vaqtida o`zgartirishlar kiritish uchun toliqishning asosiy belgilarini bilsihi zarur.
Toliqishning psixologik ko`rinishlariga quyidagilar kiradi:
1.Kuchlanishni his qilish .Inson mehnat ishlab chiqarishi tushib ketmayotgan vaqtida ham , uning ish qobiliyati pasayotganligini sezadi.O`ziga ishonchsizlik va a;lohida tortuvchi kuchlanish kechinmasini kechiradi. Ishini kerakli tarzda davom ettira olishga kuchi yetmasligini sezadi.
2.Diqqatning buzilishi bo`lib o`tadi.(Diqqat- toliqish alohida ko`rinadigan funksiyalardan biridir.)Insonga diqqatini biror bir narsaga to1`plash qiyin bo`lib qoladi, uning diqqati tez, xato yo`nalishda bir obektdan boshqasiga ko`chadi.
3.Sensor sohada buzilishi sezgirlikning psayishi ko`rinishida kuzatiladi.Bular shu faoliyat yuqori darajada ishlatiladigan analizatorlarda paydo bo`ladi.(agarda odam to`xtovsiz o`qisa, unda , ko`zida qo`l bilan ishlash va taktil va kinestezik sezgilar pasayishiga olib keladi.)
4.Motor sferada toliqish harakatlar sekinlashishiga va tartibsiz shoshqaloqlik harakaltarida , ularning ritmi buzilishida , harakatlar aniqligi va boshqarilishi susayishida , ularning avtoatik bajarilishi buzilishida ko`rinadi.
5.Xotira va tafakkur buzilishi ham ish bilan aloqador sferaga kiradi.) Shu vaqtda tushuunarli ediki, kasb maslahatining ilmiy asosi , birinchidan kasbni o`rganish, kasb faoliyatini psixologik va tibbiy analiz qilish va bu kasblarni sinflarga ajratish edi. Ikkinchidan yosh odamlar shxsni o`rgnish ,ularning istaklari , intilishi , qobiliyatlarini o`rganish metodlari ishlab chiqish edi.

Kasbga moslashish.Uning asosiy bosqichlari va mohiyati.

O`quvchilarni kasbga yo`naltirishda hal qiluvchi bosqich uning tanlagan kasbiga doimiy kirishib borishidir.Shundan, qanchalik yengil yoki qiyin , tez yoki sekn odam ishlab chiqarish ishini o`zlashtiradi,korxonada odamlar bilan, uning yangi roli bilan endi o`quvchi emas, balki ixtisosli ishchi sifatida munosabatda bo`lishiga qarab uning keyingi mehnat faoliyati va o`zining ishiga munosabati shakllanadi.
Buning hammasi ahamiyatli darajada kasbga moslashish jarayonini to`g `ri tashkil qilish bilan aniqlanadi.Kasbga yo`naltirish tizimida kasbga moslashish talablarini hisobga olish oxirgi hisobda kasb tanlash turg`unligini aniqlaydi.
Kasbga moyillik – bu yosh odamning kasb mehnatiga doimiy kirib borishi , o`quvchining malakali ishchiga aylanish bosqichidir.kasbga moslashish 2 bosqichga ega:tayyorgarlik va bevositalik.Tayyorgarlik bosqichi kasbga o`qitish jarayonida amalgam oshiriladi.(qisman , ishlabchiqarish amaliyotida)kasbni o`zlashtirish bosqichi davomida o`quvchilar umumtexnika va maxsus predmetlarni o`rganishadi,o`quv ustaxonalarida konkret ko`nikmalarni egallaydilar.nazariy asoslarni va kasbb ko`nikmalarini egallash o`quv guruhlarioda o`qituvchi masterlar bilan muloqotd amalgam oshiriladi.Shuning uchun kasbga moslashish bu bosqichda biologik moslashish elementlarini organizmning ishlab chiqarish muhitiga va mehnat rejimiga moslashish sifatida va shuninigdek, ijtimoiy psixologik yangi kishining o`quv guruhidagi o`zaro munosabatlar sistemasiga moslashishdek, biriktiriladi.o`quvchilarning muvaffaqiyatlari vayutqazishalriga qarab, shuningdek, uning guruhning boshqa a`zolari va o`qituvchi bilan , master bilan o`zaro munosabatlari shkllanishiga bog`liq ravishda o`quv predmetlariga va ishalb chiqarish mashqlariga qiziqish yoki oshadi yoki yo`qoladi.Buning hammasi asosan pedagoglar va masterlarning o`quvchilalrning muvaffaqiyatlari va yutqazishlariga ularning psixik holatlariga va qanchalik ularni boshqarib bilishiga bog`liqdir.
Kasbga moslashishning asosiy bosqichi bevosita ishlab chiqarishda amalgam oshiriladi.U ishlabchiqairsh amaliyoti vaqtida ishch o`rnida o`quvchining o`zini shuningdek, ishchi deb sezishda , atrofdagilar esa uning zveno azosi brigade , sex a`zosi deb bilishida boshlanadi.Atrofdagi kishilar bilan o`zining ishlab chiqarish ko`nikmalarining tengligi, vat eng bo`lmaslik holatlarini va ularning o`ziga bo`lgan munosabatini anglashi bu bosqichda kasbga moslashish jarayonini og`irlashtirib yuboradi.
Bu bosqichda kasbga moslashishning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi 3 ta sharoitga bog`liq:
1/Kasb- hunar kollejlari oqituvchilar va masterlari o`quvchilarni ishlab chiqarishdagi ishga ixtisosligi boyicha nazariy bilimlarga munosabatda , ishlabchiqarish malaka va ko`nikmalarga munosabatda qanday tayyorlashadi va o`zlashtirilgan ixtisoslik bo`yicha korxonada ishlash xohishi va kasbga qiziqish bo`ladimi
2.Ishlab chiqarishda o`quvchida uning ishchi ustozi bilan qanday shaxslararo munosabatlar shakllanadi va bu o`zaro munosabatlar ishlab chiqarish amaliyoti davrida ishchi o`rnida o`quvchining ishlab chiqarish muvaffaqiyatlariga qanday ta`sir qiladi va kasb - hunar kollejini tugatgandan keyin mustaqil ishiga qanday ta`sir qiladi.
3.O`quvchi qanday ishchi jamoasiga tushadi va uni jamoaning teng huquqli butun azosi qabul qiladimi yoki zveno hamda brigadaning ishlab chiqarish ko`rsatkichlarini pasaytiruvchi baxtsiz kishidek qabul qiladimi.Shnga bog`liq ravishda uning ishchi jamoa bilan munosabatlari o`rnatiladi,hamda natijada – kasbga moslashish muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi ko`rinadi.
Ishkabchiqarishda master va har qanday rahbar ijtimoiy psixologik moslashish jarayoni qanday o`tayotganini bilish uchun bu jarayon ustida nimani kasb etadi va uning rivojlanishi ko`rsatkichi nima bo`lishi mumkinligini bilishi zarur.
Ishlab chiqarishda yangi kishining ijtimoiy psixologik moslashish jarayonida bilish , emotsional va amaliy jihtlar ajratiladi.
Ijtiomoiy psixologik moslashishning bilim jihatlari shundaki, mehnat faoliyati jarayonida ishakbchiqarish guruhi boshq a`zolari bilan muloqot va o`zaro ta`sir jarayonida yangi kishi doimo o`zining ishchi guruhi haqida rang-barang ma`lumotlar oladi:
1.Guruh axloqi va qadriyatlari haqida
2.Guruhda ishchi va va shaxsiy o`zaro munosabatlar sistemasi haqida
3.Alohida guruh a`zolarining o`zaro munosabatlari tuzilishda ijtimoiy psixologik mavqei haqida
4.Guruh liderlari , ularning qadriyat yo`nalishalri va ularga guruhning mnosabati haqida
5.Ishchi guruhida rasmiy rahbarning egallagan mavqei va unga guruhning munosavbati haqida
Ijtimoiy – psixologik moslashishning bilish jihatlari bilan birga uning amaliy jihatlari rivojlanadi.Yangi kishig yangi jamoada birinchi kunlardagi hayotidan boshlab guruhning real ijtimoiy hayotida guruh bilan va uning alohida a`zolari bilan guruhdagi obektiv o`aro munosabatlar sistemasida munosabtga kirishish arur bo`ladi.Yangi kishining guruhning ijtimoiy hayotiga kirib borish faolligiga bog`liq ravishda shaxsning guruh bilan yaqinlashish jarayoni bo`lib o`tadi.
Yangi kishining guruh haqida rang-barang ijtimoiy psixologik ma`lumotlar olishi va uning guruh ijtimoiy hayotida real qatnashishi asosida yangi kishi ijtimoiy psixologik moslashishning emotsional jihatlari rivojlanadi.U o`rtoqlar bilan bevosita rahbar va rahbariyat bilan turg`un jobiy o`zaro munosabatlar o`rnatilishida ,bu o`zaro munosabatlardann va ular sistemasida o`zining mavqeidan nisbatan yuqori darajadagi qoniqish shakllanishida ko`rinadi.Ijtimoiy – psixologik moslashishning hamma uchta jihati doimiy o`zaro ta`sirid bo`ladi.
Ijtimoiy- psixologik moslashishning asosiy ko`rsatkichlari sifatida quyidagilar qatnashadi.
1.Yangi kishining bevosita rahbarga va ishdagi o`rtoqlariga munosabati o`zining baholashi
2.O`zig bevosita rahbarning va ishdagi o`rtoqlarinig munosabatiga yangi kishining baho berishi
3Ishchi guruh jamoasi bilan o`zaro munosabatlari xarakteridan yangi kishining qoniqish darajasi
4.Ishchi guruhda o`zining ijtimoiy psixologik mavqeiga yangi kishining bahosi
5.Ishchi guruhda yangi kishining ijtimoiy-psixologik mavqeiga bevosita rahbarlar va ishdagi ortoqlari tomonidan baho berilishi
Bu barcha ko`rsakichlar yangi kishining o`zini , shuningdek, jamoaning boshqa a`zolarini so`roq qilish natijasid olinishi mumkin.