104-guruh uchun jahon tarixidan yakuniy savollariga javoblar. Ilk va qadimgi podsholiklar davrida misr

43. QADIMGI SHAQR O`RGANISHDA ARXEOLOGIYA AHAMIYATI. Qadimgi Sharq tarixi manbashunosligi va tarixshunosligi tushunchasi XIX asrda fan tariqasida Yevropada yuzaga kelgan. Qadimgi Sharq tarixi manbashunosligi hujjatlar bilan ishlash ikki xil turga (asosiy manbalar va ikkilamchi) bo‘linib o‘rganiladi. Fransiya alxeolog olimlan' hamda London akademiyasi mutaxassislaii rahbarligida ushbu yo‘na1ish ilk bor o‘rganila boshlandi. Manba turlari va uni o‘rganish metodikasi ishlab chiqilib, yil sayin mukammallashib borgan. Qadimgi yozma manbalar sfragistika va numizmatikasiga ham ahamiyat berilib, Qadimgi Misr tarixini yozish usullari doimiy taraqqiy etib borgan. Ierogliflarni o‘qish markazlari Yevropaning qator yirik shaharlaridayuzaga kelgan. Bu yo‘lda nainki Misr , balki, Mesopotamiya, Xefllar, Finikiya, Eron, Xitoy, Hindiston sivilizatsiyalarini o‘rganish dolzarb masala bo‘lib qoldi. Arxeologik manbalarni tahlil qilish va yozma manbalar bilan solishtirib xronologiyasini belgilash Qadimgi Sharq tarixi manbashunosligini o‘rganishda asosiy omil bo‘lib xizmat qildi. Qadimgi Misr me’moriy yodgorliklarida bitik toshlar tarzida yozilgan manbalar muhim ahamiyat kasb etadi. Qadimgi Misr tarixshunosligi va manbashunosligi ilk bor S. Sassi, J. F Shampalyonvaboshqalarning asarlaridatilgaolingan. Shubilan birgalikda G. Karterning arxeologik izlanishlari va Tutanxamon maqbarasining ochilishi olamshumul ahamiyatga ega. Qadimgi Misr yozuvi J. Shampalyon tomonidan ilk bor o‘qilganda aynan Manefon yozib qoldirganma’lumotlarbilantaqqoslangan. Qadimgi Misr aixeologiyasi, tarixshunosligi va manbashunosligini o‘rganish maktablari orasida AQSH olimlarining faoliyatini ham alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Bularga R. Michel, J. Assman, I. Edvars, B. Braen (Xopkins universiteti), A. Vallis, D. Rosalie, V. Devis (Kaliforniya universiteti), K. Bart. (Bostonuniversiteti) vaboshqalarmisol bo‘laoladi. Ingliz misrshunosligi maktabi vakillariga hozirda Y. Shou (Liverpul universiteti), J. Teylor (Britaniya muzeyi), L. Edmund (Buyuk Britaniya va Irlandiya Anropologiya instituti), A. Rudolf, A. Dodson, D. Xilton, N. Revis va boshqa olimlarni ta’kidlab o‘tish mumkin. Ularga qadar yirik misrshunos olimlar N. Devis, X. F€l1‘IT1CI', V. Simpson kabilar faoliyat olib borganlar. Gennaniya misrshunosligi maktabi olimlaridan dastlab L. Klebs, M. Buixard, X. Buxxols va hozirgi kunda S. Xendriks va S. Saydlmayer kabilaming mehnatikattadir. Qadimgi Misr adabiyotida Ipuser yozma bitiklari Misrda bo‘lib o‘tgan qo‘zg‘o1onlar haqida ma’lum0t beradi. “Aka-uka haqida ertak”, “Marhumlar kitobi”, “Ajal shahzodasi” kabilarda Qadimgi Misr dini va adabiyotiga oidma’1umotlaruchraydi. Ikki dalyo oralig‘i (Mesopotamiya) manbashunosligi va tarixshunosligi ham XIX asr ikkinchi yarmida ilk bor o‘rganila boshlandi. Yozma manbalar asosan sopol taxtachalarda bitilgan bo‘lib, mixxat yozuvining yorqin xususiyatlarini o‘zida aks etgan. Shu bilan birgalikda “Shulgi qonunlari” va. “Xammurapi qonunlari” yozib qoldirilgan bo‘lib, ulaming aksariyati bazalttoshgamixxatyozuvida bitilgan. Shumer-Akkad hukmdorlar ro‘yxati e’tiborga sazovordir. Limmu Berrouz ma’lun1otlari Qadimgi Mesopotamiyatarixshunosligidamuhimahamiyatgaega. Kichik Osiyo tarixi manbashunosligi XIX asr ikkinchi yarmida o‘rganilib, 1870-yildan boshlab e’tibor qozona boshladi. Aixeologik izlanishlarda olimlar Xett sivilizatsiyasi bilan ilk bor tanishishgan. Chatal Guyuk, Troya kabi mashhur manzilgohlar G. Shliman, D. Mellard, B. Grozniylartomonidan o‘rganilgan. Mil. avv. XIII asr oxiridan “dengiz xalqlari” hujumidan so‘ng inqirozga uchragan Xett davlati haqida taiixiy n1a’lumotlar XX asr boshlarigaohajudakambo‘lgan. To‘g‘ri ushbu davrgachaKichjk Osiyo va Suriyaning shimolidan qadimiy mixxat yozuvlar va tasvirlar topilgan edi. Ammo ularni davrlashtirish va xronologiyasini belgilash 0‘sha davr uchun muammoli bo‘lgan. 1887-yilda tarixchi arxeologlar Tell-Amama arxividagi diplomatik yozishmalami tarjima qilganlarida Xett podshosining Misr bilan diplomatik aloqalar olib borgani aylib boriladi. Bu esa Kichik Osiyoda qadimda yana bir ulkan davlat bo‘lganini ta’kidlar edi. 1906-yilga kelib mashhur germaniyalik olim Y. G. Vinkler Bugozgoy degan joyda (hozirgi Turkiya Respublikasi) Xett davlati poytaxti Xattusani arxeologik izlanishlar natijasida topishga muvaffaq bo‘ladi. Natijada Yaqin Sharq tillarida (akkad, xuritt, arsava va boshqa) yozilgan o‘n minglab loy taxtachalardan iborat mixxat yozuvlar va hatto Xett davlati Misr podsholigi o‘1tasida tuzilgan tinchlik shartnomasining mixxat shakli topildi. Chexiyalik olim B. Grozniy (keyinchalik yirik xettolog) 1915-yilda chuqur lingvistik tadqiqotlardan so‘ng qadimgi xett tilihind-yevropatillar oilasigamansubligini isbotlaydi. Taniqli tadqiqotchi olim A. Getse 1933-yilga kelib Xett davlati tarixini dastlab umumiy o‘rganishga urinadi. Shu bilan birga A. Getse 1933-yilda Kichik Osiyo tarixini ilmiy asosdayozishga harakat qiladi. Olim Xett davlati harbiy ishi va sulolalari tarixiga asosiy c’tiborini qaratadi. U Qadimgi Xett jamiyatining ijtimoiy-siyosiy muassasalari o‘xshashligiga (yer-mulk, majburiyatli yer egaligi) asoslanib xettlaming ijtimoiy tizimini chuqur o‘rganadi. Taniqli lingvist va arxeologlar xett madaniyati asoslarini yaratishda xattilarga(protoxettlarni) xurrit qabilalarining ta’sirini tadqiq etdilar. Qadimgi Xett podsholigi tarixini o‘rganishda rus xettshunoslik maktabi vakillaridan taniqli sobiq sovet olimlaridan B. Y. Aleksandrov, V. G. Ardzinba, A. V. Volkov, N. N. Nepomnyashiy, G. G. Giorgadze, G. I. Dovgyalo, V. V. Ivanov, A. Y. Nagovitsin va boshqalarning mehnati katta hisoblanadi. Qadimgi Suriya, Falastin, Finikiya manbashunosligi va tarixshunosligi bevosita Misr tarixi bilan bog‘liqdir. Yozma manbalardan Tavrot va Bibliya (Injil) asosiy muhim manbalardan biri hisoblanadi. Chunki Yevropa olimlari XIX asr 2-yannida Mesopotamiyadagi manzilgohlami aynan diniy-maikuraviy omillar asosida izlanishlar olib borgan holda aixeologik manzilgohlami topishga intilishgan. Ammo bu hardoimhamijobiynatijalarnibermagan. ~ Qadimgi Eron manbashunosligiga oid qator ma’lumotlar Naqshi Rustam, Behistun qoyatosh bitiklari vaPersopol saroyidan topilganyozma manbalar muhim hisoblanadi. Shuningdek, o‘tr0q dehqonchilikka oid sivilizatsiya asosida paydo bo‘lgan aixeologik manzilgohlar: Joytun, Jarmo, Suza, Shaxtepa, Marlik, Ekbatan, Persopollami misol keltirish mumkin. Qadimgi Eron tarixiga oid yunon manbalar Gerodot, Arrian, Aristobul, Strabon va boshqa olimlarning asarlarida ko‘rsatib o‘tilgani ta’kidlab o‘tiladi. Qadimgi Hindiston manbashunosligi Moxendja-daro, Xarappa, Lotxal, Kalibangan, Pataliputra, Taksilladan topilgan aixeologik yozma va moddiy manbalar muhimdir. Manu qonunlari, Aitxashastrada Braxmanlarjamiyati borasidamulohazalarberilgan. Qadimgi Xitoy manbashunosligini o‘rganish XIX asrdan boshlandi. Yozma manbalar Shidszi, Xanshu, Xouxanshu, Veyshuda qadimgi Xitoy manbashimosligi o‘z aksini topgan. Anyan, Loyan, Sin Shixuandi maqbarasidan moddiy manbalar topilib o‘rganilgan. Anyan yozma manbalari asosan ijtimoiy hayotga oid ma’lumotlarda keltirilgan. Sima Szyan solnomasi ayniqsamuhimdir. A Yozma manbalarda ta’kidlanishicha, mil. avv. 2000-1775-yillarda XII sulola fir’avnlari mainlakatni barqaror holatga keltirdilar. Fir’avn Mentuxotep III davrida Misr arxitekturasida (Madjnat Xabu) sezilarli o‘zgarishlar yuzaga keldi. Shohlar vodiysida qurilishida ham qator yutuqlarga erishiladi.